Логотип Магариф уку
Цитата:

«Газета», «газет», «гәзит», әллә «гәҗитә», «гәҗит»ме...

«Кайсы дөрес?» рубрикасында татар тел белеменең орфография, орфоэпия, морфология, синтаксис, стилистика һәм башка бүлекләренә караган катлаулы очракларга тел галимнәре ачыклык кертәчәк. Үзегезне борчы...

«Кайсы дөрес?» рубрикасында татар тел белеменең орфография, орфоэпия, морфология, синтаксис, стилистика һәм башка бүлекләренә караган катлаулы очракларга тел галимнәре ачыклык кертәчәк. Үзегезне борчыган сорауларны безгә magarif@bk.ru яки mfahri@mail.ru адресларына җибәреп, «Мәгариф. Татар теле» кушымтасы аша җавап алачаксыз.


Сорау: Вакытлы матбугат битләрендә бер үк сүзне берничә төрле вариантта язалар. Мәсәлән, газет, гәҗит, гәзит; Русия, Рәсәй, Рәчәй һ.б. Аларның кайсын әдәби норма итеп алырга, һәм, гомумән, вариатив язылыш чикләрен ничек билгеләргә?


Сорауга филология фәннәре кандидаты, профессор Равия Самат кызы АБДУЛЛИНА җавап бирә:


— Га­ди сөйләм йо­гын­ты­сын­да бер сүз­нең әллә ничә төр­ле яң­гы­ра­шы-әй­те­ле­ше бар­лык­ка килү оч­рак­ла­ры алар­ның кайсын әдә­би нор­ма итеп алу мәсьәлә­сен кы­ен­лаш­ты­ра.  Рус-ев­ро­па алын­ма­ла­рын «рус­ча» әйтү-язу белән та­тар те­ле­нең га­ди сөйлә­мендә­гечә әйтү-язу­  а­ра­сын­да сти­лис­тик-эксп­рес­сив аер­ма­лар күзәтелә. Әлеге үзенчәлек хәзерге татар әдәби телендә генә түгел, милли әдәби телебез формалашып үсеп барган чорда ук сиземләнә.  Бу турыда киӊрәк тукталуны кирәк саныйбыз, чөнки алын­ма­ла­р­ның әдәби әйтелеше һәм язылышы мәсьәләләре сөйләм куль­ту­ра­сы­ һәм лексикография­ (сүзлекләр төзү) мәсьәләләре белән барып тоташа.


Рус һәм Европа телләреннән татар әдәби стиле аша кергән сүзләрне язу өчен ка­бул ителгән орфографик  кагыйдә барыбызга да мәгълүм: Ок­тябрь ре­во­лю­ци­я­сенә кадәр ка­бул ителгәннә­ре та­тар сөйләм те­лендә элек үзләш­те­релгәнчә кул­ла­ны­лыр­га, Со­вет влас­те ел­ла­рын­да язма стиль аша ка­бул ителгәннә­ре рус телендә­гечә әй­те­ле­шен һәм язы­лы­шын сак­лап кул­ла­ны­лыр­га ти­еш. Барыбыз да белә торган шушы бер орфографик кагыйдә булуга карамастан, хә­зер­ге та­тар телендә бу төр алын­ма сүзләр мәсьәлә­сендә үзгәр­теп ко­ру чо­рында бәхәс бар­лык­ка кил­де. Рус-ев­ро­па сүзлә­рен “татарчалаш­ты­рып”  әйтү мил­ләткә тугрылыкныӊ бер бил­ге­сенә әйлә­неп килә башлады.  Мәсәлән, татар теленеӊ орфогра­фик сүз­легенә боль­ни­цакот­тедж (ТТОС, 1983, 34, 98 , 101 б.) дип теркәлгән сүзләр бүл­нис (ТЯ,  1998, 18/8, 4 б.; ТЯ, 1999, 10/1, 7 б.), кә­тиж (ШЧ, 1998, 21/11, 2 б.)  рә­ве­шендә “мил­ли бизәк” өчен урын ала ба­рдылар. Ок­тябрь революци­я­сенә кадәр ка­бул ителгән алын­ма сүзләр генә тү­гел, хәт­та язма стиль аша кабул ителгән кайбер не­о­ло­гизм  (өр-яңа) сүз­нең дә  га­ди сөйләм йо­гын­ты­сын­да язы­лы­шы үзгәрү очрагын ком­пю­тер  (Мгт, 2002, 21/9, 5 б.), кам­питр (МҖ,1999, 1/1, 23 б.) мисалларында күрергә мөмкин.


Зур ва­кый­га­лар­га бай Та­тар иле­нең та­тар те­ле һәр­ва­кыт “эзләнүләр” чо­рын ки­чергән. Бу - тел өлкә­сендә­ге эзләнүлә­ре генә тү­гел, та­тар­ның рус-ев­ро­па алын­ма­ла­ры­на эс­те­тик мөнәсәбә­те үзгәрү дә. Үзгәртеп кору чоры башында кай­бер газета­лар рус-ев­ро­па алын­ма­ла­рын  өлкән яшьтә­ге ке­шеләр­нең  га­ди сөйләм  үрнә­генчә язу белән ма­вы­гып ал­ды­лар. Мәсәлән, Чал­лы­да чы­га тор­ган “Х­әер­ле иртә” га­зе­та­сы­ннан кай­бер ми­сал­лар:  ыш­каф, кәчтүм, бум­бы, ко­яш бәтәр­әе  (ХИ, 1996/8, 4 б.), тум­быч­ка (ХИ, 1996/11, 4 б.),  эрбәлүт­се (ХИ, 1996/3, 2 б.), вә­ринҗә, писүк  (ХИ, 1998, 30/10, 4 б.),  сан­ти­ме­тыр (ХИ, 1996/10), хы­рам (ХИ, 1998, 16/10), но­я­бер (ХИ, 1998/11, 2 б.), ап­рел (ХИ, 1998, 24/4, 1 б.), ра­йун, закун  (ХИ, 1998, 24/4, 1 б.).  Бо­лар — пер­со­наж сөйлә­меннән генә тү­гел, ав­тор сөйлә­меннән, га­зет-мә­калә баш­ла­рын­нан алын­ган ми­сал­лар.


“Стильләр­нең үсе­ше һәм нор­ма­ла­шып җит­үе — мил­ли әдә­би тел­нең за­кон­ча­лык­лы кү­ре­нешлә­реннән бер­се,”— дип яза В.Х.Ха­ков (Хаков, 1993, 89 б.). Лә­кин мон­дый язы­лыш­ ха­лык­чан нор­ма­лар бу­лып үсеп китү дәрәҗә­сен ал­ма­ган, чөн­ки татар теленеӊ сүзлекләренә ок­тябрь, шкаф, кос­тюм, бом­ба, ба­та­ре­я,  тум­боч­ка, ре­во­лю­ция ,  ва­ре­ние, пе­сок,  санти­метр, храм, но­ябрь, июль, июнь, ве­ло­си­пед, шо­фер, те­ра­певт, ап­рель, ра­йон, за­кон дип теркәлеп килгән бу сүзләрнеӊ югарыда әйтелгәнчә язылышы сис­те­ма­сыз һәм ан­да-сан­да оч­рый тор­ган мисаллар гына.


Мәгълүм ки, рус-ев­ро­па алын­ма­ла­ры ара­сын­да элек-электән “та­тар­ча­лаш­кан” сүзләр дә бар. Хә­зер­ге чор­да рус-ев­ро­па алын­ма­ла­рын “ха­лык­чан­лаш­ты­рып-та­тар­ча­лаш­ты­рып” әйтү-язу кирәк, дигән фи­керләр тор­ган са­ен ныг­рак яң­гы­рый баш­ла­ды, газета - газет - гәҗит -  гәзит,  гар­монь — гар­мун  ке­бек сүзләр­ генә түгел, башка алынма сүзләрнеӊ дә вариантлары артты:


си­рень (ТТОС, 1983, 178 б.) // Ак си­рин, күк си­рин (ТЯ, 1998, 24/11, 3 б.);


фәлсәфә­че (ТЯ,  1998,26/11,3 б.) // фи­ло­соф­лар­ча (ТЯ, 1998, 10/12, 3б.);


тә­рилкә  // тә­линкә (ТЯ, 1998, 26/11, 4 б.);


не­мец (З, 1998, 26/6, 4 б.; М,  1996/1-2, 192 б.) // ни­мес  (М,  1996/1-2, 177 б.);


ре­зи­на (ТРС, 1988, 247 б.) // ре­зин­(а) (ТРУ­УС, 1992, 122 б.) // ре­зин (РТС, 1985, 539 б.);


ва­ренье (ТРУ­УС, 1992, 61 б.) // вә­ринҗә (ТТАС, 1т., 231 б.);


са­мо­вар (ТТАС, 2т., 627 б.; ТТОС, 1983, 172 б.); // са­ма­выр (ТРУ­УС, 1992, 229 б.; ТРС, 1998, 256 б.);


кон­фе­та // кән­фит (ТРС,1998, 146, 188 б.) // кон­фет (ТТОС, 1983, 99 б.);


ка­ра­ват // кро­вать (ТТОС, 1983, 81, 103, 138, 170 б.).


 Хә­зер­ге та­тар әдә­би те­лендә, ае­ру­ча аның пуб­ли­цис­ти­ка­сын­да, шу­ны­сы игъ­ти­бар­га ла­ек: хәт­та ав­тор сөйлә­мендә  орфогра­фик чу­ар­лык­лар күбәй­де. Пе­тер­бург — таш ка­ла.. Пи­тыр­бурх­тан килгән ку­нак…   Пе­тер­бух­тан ки­леп тә, Ка­зан­ны күрә ал­ма­гач... Пе­тер­бур ка­ла­сы олуг ка­ла… Орен­бург ди­югә, та­тар зы­я­лы­сы­ның хә­те­ренә мәшһүр “Вакыт” га­зе­та­сы килә­дер. Ырын­бур­дан ма­мык шәл ал­дым... Орын­бур җирлә­ренә ба­рып чык­кан. Ырым­бур утла­ры то­таш як­ты­лык бу­лып күк­не як­тыр­тып кү­ренгәч, сул як­та мәшһүр Кар­га­лы авы­лы кал­ды. Рам­бур... Арин­бур — Кар­га­лы...


Үзгәртеп кору чорында көндә­лек мат­бу­га­ты битлә­рендә­ге ге­ог­ра­фик ата­ма­лар күзгә кү­ре­неп үзгәр­де:


Су­рия (З, 1998, 27/11, 4 б.) // Сү­рия (ШЧ, 1998, 20/10, 3 б.);


Фин­лян­дия (М, 1996/1-2, 222 б.) //  Финлән­дия (И, 1997/1, 33 б.);


Ев­ро­па (ХИ, 1998, 30/1, 1 б.) // Ау­ру­па (МҖ,1998, 8/5, 3 б.; ХИ, 1998, 6/2, 1 б.);


Гру­зия (ХИ, 1998, 27/2, 2 б.) // Гөр­җес­тан (З, 1999, 9/7, 3 б.);


Ирак (ХИ, 1999, N1, 3 б.) // Гый­рак (З, 1998, 27/11, 3 б.; ХИ, 1998, 13/2, 2 б.);


Рос­сия (Мгт, 2002, 21/9, 3 б.) // Рәсәй (З, 1998, 15/5, 1 б.) // Ру­сия (МҖ,1998, 2/10, 10 б.);


Па­кис­тан (МҖ, 1998, 27/11, 4 б.) // Пакьс­тан (З, 1999, 22 окт., 3 б.) // Пакъс­тан (З, 1998, 5 июнь,3 б.) //  Па­кыс­тан (РТС, 1985, 727 б.; ВТ 1998, 4/7);


Па­лес­ти­на // Фа­лыс­тын (РТС, 1985, 727 б.) // Фәләс­тыйн (З, 1998, 23/10, 1 б.) // Фәләс­тин (МҖ, 2003, 5/9);


Ту­ва (ТРУ­УС, 1992, 413 б.) //  Ты­ва (МҖ,1998, 5/6, 14 б.);


Че­ченс­тан (З, 1998, 27/11, 3 б.) // Чичән (МҖ,1998, 22/5, 16 б.) // Чеч­ня (ТЯ,  1998, 25/8, 2 б.; МҖ,1998, 28/8, 6 б.);


Әзәрбәй­җан (З, 1998, 15/5, 1 б.) // Азер­бай­җан (ШЧ, 1999, 24/9) // Азәр­бай­җан (ТЯ,  1998, 17/11, 3 б.) // азәр­бай­җан­лы (ШЧ, 1998, 16-22/10, 4 б.) һ.б.


Мо­ңар­чы рус ор­фоэ­пи­я­се үрнә­гендә әй­телә тор­ган  ге­ог­ра­фик ата­ма­лар­ның төр­ле әй­те­леш ва­ри­ант­ла­ры яң­гы­раш ал­ды:   Аме­ри­ка // Әм­рикә // Әме­рикә // Әме­рик; Гер­ма­ния // Яр­ман иле // Ал­ма­ния һ.б.


Рус те­ле сөйләм куль­ту­ра­сы­ның те­о­ре­тик ни­гезлә­рен  өйрәнгән Л.И.Ск­вор­цов бо­лай яза: ”В нор­ме язы­ко­вой от­ме­ча­ет­ся ис­то­ри­чес­ки обус­лов­лен­ная “об­щеу­пот­ре­би­тель­ность”  язы­ко­вых средств, а так­же пра­ви­ла их от­бо­ра и ис­поль­зо­ва­ния, приз­на­ва­е­мые об­щест­вом “на­и­бо­лее при­год­ны­ми” в конк­рет­ный ис­то­ри­чес­кий пе­ри­од” (Скворцов, 1980, 33 б.). Нор­ма тө­шенчә­се — ка­тып кал­ган кү­ре­неш кенә тү­гел. Бе­рен­чедән, аны тел үсе­ше­нең конк­рет чо­ры­на мөнәсәбәттә ачык­лар­га, икен­чедән, нор­ма­ны бил­геләгәндә,  “го­мум ка­бул ителү” ка­гыйдә­сеннән якын ки­лергә кирәк бу­ла. Шун­нан чы­гып, нор­ма үзе им­пе­ра­тив (ти­еш­ле са­нал­ган) һәм дис­по­зи­тив (ва­ри­ант­лар ха­сил итү­че) төрләргә бү­ленә (Шун­да ук, 35 б.).


Нор­ма тө­шенчә­сен бил­геләү те­ге яки бу иҗ­ти­ма­гый шарт­лар­да таләп ителгән стиль үзенчә­ле­генә ба­рып то­та­ша икән, бәл­ки, хә­зер­ге чор­ның юга­ры сти­лен, шул исәптән ор­фог­ра­фи­я­не  яз­ма сөйләмгә тү­гел, ә га­ди ха­лык­ның сөйләм сти­ленә — “ха­лык­чан­лаш­кан” сүзләргә ни­гезлә­нергә ти­еш­тер?


Чыннан да, хәзерге иҗ­ти­ма­гый шарт­лар­  таләп иткән стиль үзенчә­ле­геме соӊ “ха­лык­чан­лаш­кан” бу алынма сүзләр?


Үзгәр­теп ко­ру чо­рын­да­гы сүз­лекләрдә кай­бер ге­ог­ра­фик ата­ма­лар ике ва­ри­ант­та би­релә  баш­ла­ды. 1992 ел­да чык­кан “Та­тар­ча-рус­ча уку-укы­ту сүз­ле­ге” һәм 2001 ел­да чык­кан “Русс­ко-та­тарс­кий сло­варь”­да да аер­ма­ны кү­рергә мөм­кин:


1992                              2001


Ал­ма-Ата           ­         Ал­ма­ты


Азов диң­ге­зе        ­         А­зов диң­ге­зе; та­рих. Азак диң­ге­зе


Гру­зи­я                           Г­ру­зи­я; та­рих. Гөр­җес­тан


Кы­тай                          ­Кы­тай; та­рих. Чин


Рос­сия                          ­Рос­сия, Ру­сия һ.б.


Мил­ли ко­ло­рит бирү мак­са­тын­нан, ге­ог­ра­фик ата­ма­лар­ның ку­шым­ча­ла­ры­на да үзгә­реш кертү ту­рын­да тәкъ­димнәр ясал­ды. Ла­ти­ни­ца чо­рын­да ук ин­де  -ск га тә­мам­лан­ган шәһәр исемнә­ренә  өстәү тәкъ­дим ителгән иде. Мат­бу­гат битләрендә Мен­де­ле­евск // Мен­де­ле­евс­ки, Уль­я­новск // Уль­я­новс­ки  ке­бек ва­ри­ант­лар кул­ла­ныл­ды. Үзгәр­теп ко­ру чорын­да  -ск эле­мен­тының үзен  бө­тенләй тө­ше­реп кал­ды­ру мат­бу­гат битлә­рендә күзә­телә баш­ла­ды. Уль­я­новс­ки  өлкә­се (МҖ, 1999, 21/5, 1б.) //  Ка­зан - Уль­ян трас­са­сы (МҖ,1997, 17/11, 3 б.) һ.б.


ХХ га­сыр гарәп-фар­сы һәм рус-ев­ро­па алын­ма­ла­ры­ның, шу­лай ук ин­тер­на­ци­о­наль сүзләр­нең ор­фоэ­пик һәм ор­фог­ра­фик үзгә­решлә­ренә бай бул­ды. Тарихка күз салсак, ХХ га­сыр баш­ла­рын­да ук бу җәһәттән “эзләнүләр” бул­ган.  Мәсәлән, Ф.Әмир­хан иҗа­тын­да алын­ма сүзләр та­тар те­ле­нең га­ди сөйлә­мендә­гечә генә тү­гел, рус те­лендә­гечә языл­ган вариантларда ара­ла­шып ба­ра­лар: 1) дух­тыр, як­за­мин, Ру­сия, эскә­ми­я; 2) гу­бер­на, кос­мог­ра­фия, фу­раж­ка, ту­жур­ка, сту­дент, фор­ма, па­ро­ход, прис­тань, кар­точ­ка һ.б. (Ф. Әмирхан, 1 т.,  1984, 127, 121 б.). Г.Ту­кай да, та­тар те­ле­нең га­ди сөйләмендәгечә язу белән бергә,  рус-ев­ро­па алын­ма­ла­рын рус­ча әй­те­леш ни­ге­зендә язу­дан фай­да­лан­ган. Мәсәлән, 5 томын­нан кай­бер җөмләләр: Мат­ба­га­лар­ны вә га­зе­та­лар­ны ябып бе­терсәләр... (“Сә­гыйть Рә­ми­евкә”), Ха­лык кы­зып, (…) афи­ша­лар­ны җыр­тып... Квар­тир го­мумән кү­ңел­ле... (“Мә­кал­әи мах­су­са”).


Шул рә­вешчә, та­тар мат­бу­га­ты ак­рын-ак­рын­лап рус-ев­ро­па алын­ма­ла­рын рус те­лендә әй­телгәнчә-языл­ган­ча язар­га омты­ла ба­рган. Та­тар мат­бу­га­ты битлә­рендә бер үк алын­ма сүз­нең әллә ничә төр­ле язы­лы­шы моӊа дәлил:


па­лисә, па­ли­сис­ки! Па­ли­сис­ки! (Г. Ка­мал, 1995, 223 б.);


пу­литсәдән (З. Би­ги­ев, 1991, 101 б.);


по­литсә (З. Би­ги­ев, 1991, 96 б.) һ.б.


Бу як­тан  К.Нәҗ­ми­нең  “Ко­яш­лы яң­гыр” по­вес­те кы­зык­лы. Ре­во­лю­ция дул­кын­на­ры­ның та­тар тор­мы­шы­на ки­леп ке­реп, зур үзгә­решләр бар­лык­ка ки­тер­үен сурәтләгән бу әсәр бер­ничә тап­кыр нә­шер ителгән. Бу китаплардан  рус-европа алынмаларыныӊ орфографиясе үзгәрешен дә күзәтергә була. Мәсәлән, 1932 ел­да нә­шер ителгәнендә  Рас­кол­ка­лар килдур­га ке­реп, ике сол­дат­ны ран­ный яса­ды (144 б.) булса, 1934 ел­да нә­шер ителгә­нендә кил­дур­га сү­зен ка­ли­дор­га дип үзгәрткән, 1941 ел­да нә­шер ителгә­нендә рас­кол­ка­лар сү­зе ос­кол­кы­лар бу­лып үзгәргән, 1946 ел­да чык­кан ки­тап­та ранный яса­ды сүз­тезмә­сендә­ге ку­шым­ча ран­ний яса­ды бу­лып үзгәргән; 1932 ел­да ба­сыл­ган ки­та­бын­да: Шул ара­да Гирман ка­ва­лер­ла­ры ки­леп, без­не плен ал­ды­лар (277 б.), 1941 ел­да ба­сыл­ган ки­та­бын­да Гир­ман ка­ва­лер­ла­ры дигә­не  Гер­ман ка­ва­ле­ри­я­се белән алыш­ты­рыл­ган; 1932 ел­да ба­сыл­ган ки­та­бын­да: сель­со­вет пр­сидә­те­ле (147 б.), 1941 ел­да басыл­ган ки­та­бын­да: яр­лы­лар ко­ми­те­ты­ның пред­се­да­те­ле дип языл­ган; 1932 ел­да ба­сыл­ган ки­та­бын­да: Гер­манс­ки әр­ме ( 277 б.), 1953 ел­да ба­сыл­ган ки­та­бын­да: Гер­манс­кий ар­мия. Мондый ми­сал­лар бик күп: рил­се (1932), рель­са (1936), рельс (1941); кәр­җи­не (1932), кәр­зи­не (1934), кәр­җи­не (1936), кәр­зи­не (1946) һ.б.


Мәгълүм ки, рус-ев­ро­па алын­ма­ла­рын  ХХ га­сыр ур­та­ла­рын­да “ха­лык­чан­лаш­ты­рып-та­тар­ча­лаш­ты­рып” әйтү ха­лык­ның рус­ча белмә­ве, түбән куль­ту­ра бил­ге­се бу­лып бәялән­де. М. Мәһ­ди­ев­нең “Без - кы­рык бе­рен­че ел ба­ла­ла­ры” әсә­рендә рус  әдә­би­я­ты укы­ту­чы­сы бо­лай ди: - Мин үзем Мәскәү та­та­ры. По­езд­лар­да йөргәндә сез­нең як хал­кы­ның рус сүзлә­рен сытып сөйләшүлә­ренә ми­нем йөрә­гем әр­ни. “Брач ба­ренье белән чәй эчә”, дип сөйләгәннә­рен ишеткәндә, мин бө­ге­леп төшәм, оя­лу­ым­нан кая ке­рергә бел­мим...


Хә­зер­ге чор - та­тар­ла­р­ның рус те­лен бик ях­шы  үзләш­тергән чо­ры. Шу­ңа күрә хә­зер­ге чор­ның яшь һәм ур­та бу­ын татарла­ры инде  әтрәт, паш­пурт, ву­лыс, эс­ли­ду­а­тел дип сөйләш­миләр. Югары стильгә хас рус-ев­ро­па алын­ма­ла­ры рус ор­фог­ра­фи­я­се үрнә­гендә язы­ла­лар һәм рус орфоэпиясе үрнәгендә әйтеп йөртеләләр. Бу ка­гыйдә 1954 ел­да ук кер­телгән. Ан­да бо­лай ди­елә: “Рус те­леннән яки рус те­ле ар­кы­лы баш­ка телләрдән сөйләү те­ле аша кергән (баш­лы­ча, Ок­тябрь ре­во­лю­ци­я­сенә кадәр кергән) сүзләр, фо­не­тик һәм грам­ма­тик як­тан ни­чек үзгәр­те­леп ка­бул ителгән бул­са­лар, шу­лай язы­лыр­га ти­еш. Мәсәлән, эскә­тер (ска­терть), эшләпә (эшләпә), сумала (смола) һ.б. Ә ин­де яз­ма әдә­би тел аша кергән (баш­лы­ча, Ок­тябрьдән соң кергән) сүзләр, бигрәк тә иҗ­ти­ма­гый-по­ли­тик, фән­ни-тех­ник тер­мин­нар, үзлә­ре­нең та­мыр өлешлә­рендә рус ор­фог­ра­фи­я­сендә­гечә язы­ла­лар (аффикслары та­тар грам­ма­ти­ка­сы­ның җа­е­на ту­ры ки­те­ре­леп үзгәр­те­лергә дә мөм­кин). Мәсәлән, эко­но­мик (эко­но­ми­чес­кий), ре­ак­тив (ре­ак­тив­ный)”. 1954 ел­да “Со­вет мәктә­бе”ндә ба­сы­лып чык­кан бу ор­фог­ра­фия ка­гыйдә­се (Кур­ба­тов, 1999, 124 б.) хә­зер дә үз кө­чен югалт­ма­ган.     Га­ди сөйләм яң­гы­ра­шы исә җөмлә­не “ха­лык­чан” итүнеӊ бер бизәге бу­ларак катнаша: Әгәр иң­личчә укып кы­на түрә бу­ып бул­са, иң­лизләр ара­сын­да көтү­че бул­ма­сые.  Сүзлекләргә инг­лиз дип язылып теркәлеп килә торган сү­з  иң­лиз бу­лып, сти­лис­тик мак­сат­тан (пер­со­наж сөйлә­мендә татар те­ле­нең га­ди сөйлә­мен ча­гыл­ды­ру өчен) фай­да­ла­ны­лган. Сп­рав­ка дип теркәлеп килә торган  сүзне сп­раф­кы дип язу да шул максаттан: Зәй­нет­дин аб­зый сп­раф­кы бир­ми йөдәт­те (А.Хә­лим. “Өч аяк­лы ат”).


Рус-Ев­ро­па алын­ма­ла­ры­ның ХХ га­сыр ур­та­ла­ры­на хәт­ле га­ди сөйләмчә  әй­телүе нин­ди­дер шәх­си сәбәпләр ар­ка­сын­да (укый­сы килмәү, ял­кау­лык һ.б.) бе­лем ал­мый кал­ган ке­шеләр сөйлә­мендә яки өлкән бу­ын сөйлә­мендә генә күзәтелгәнлектән, язу­чы­лар пер­со­наж сөйлә­мендә га­ди сөйләм яң­гы­ра­шын шул пер­со­наж­ның  бе­лем дәрәҗә­сен, дөнь­я­га ка­ра­шын сурәтләү өчен фай­да­ла­на­лар. Мәсәлән, идән юу­чы ха­тын мәктәп мө­ди­ренә бо­лай зар­ла­на: - Бу за­вы­чың­ны тыя­сың­мы, юк­мы, Са­бир абый, биллә­һи, иртәгә үк РО­НО­га ба­рам жа­лу белән, биллә­хи... (М. Мәһ­ди­ев. “Фронтовиклар”).


Рус-ев­ро­па алын­ма­ла­ры­ның  киң кул­ла­ны­лыш­та бул­ган­на­рын өлкән бу­ын га­ди сөйлә­менчә  әйтү  ба­шын  юләргә са­лып сөйләшкән пер­со­наж­лар­ны  сурәтләү өчен дә фай­да­ла­ны­ла:  Ел­син бер сыз­гыр­ды да, әллә ка­ян па­муш­ник­ла­ры ки­леп чык­ты. Ке­ри­мел ише­гал­ды тул­ды (Т. Миң­нул­лин. “Мин­һаҗ ма­җа­ра­ла­ры” // И 2000/4, 68 б.). Пыр­ка­рур дуракаваләйт  итә (Т. Миң­нул­лин. “Мин­һаҗ ма­җа­ра­ла­ры”.


 Шу­ның белән бергә, соң­гы ел­лар­да “ха­лык­чан кы­ла­нып сөйләү” мо­да­сы  - кай­бер киң та­рал­ган рус-ев­ро­па алын­ма­ла­рын кыс­кар­ту мо­да­сы да күзә­телә баш­ла­ды.  Бу хәл яшь бу­ын сөйлә­мендә күзә­телә һәм мон­дый сүзләр жар­гон бу­ла­рак фай­да­ла­ны­ла : пред­се­да­тель - пер­си, мо­то­цикл - ма­тай, ве­ло­си­пед - сә­пит, са­мо­гон - сәмәй, “За­по­ро­жец” - зәпәрәй, ми­ли­ци­о­нер - миль­тун, фо­ног­рам­ма - фа­нир  һ.б. А­лар­ны та­ныр­лык та тү­гел: алар  бик нык кыс­кар­ган­нар, бо­зыл­ган­нар-үзгәргәннәр. Тел­нең баш­ка сүзлә­ренә, хәт­та ке­ше исемнә­ренә ох­ша­тып,   “та­тар­ча” үзгәр­телгән рус-ев­ро­па алын­ма­ла­ры, тың­лау­чы­ны ел­май­ту  мак­са­тын­да, мах­сус (юри) кул­ла­ны­ла: те­ле­ви­зор - ти­лебәдәр, “Бод­рость” шампуне - Бәд­ри­я­мал: Шу­шы Бәд­ри­я­мал белән чә­че­ме юа баш­ла­гач... Ти­лебәдәр нәрсә әй­тер бит әле... һ.б.  Мондый язы­лыш та  үзгәр­теп ко­ру чо­рын­да язу­чы­ның үз сөйлә­менә мил­ли бизәк кертү өчен кул­ла­ныл­ган мах­сус сти­лис­тик ча­ра гы­на бу­лып ка­бул ителә. Әйтелеше га­ди сөйләм йо­гын­ты­сы белән үзгәргән  рус-ев­ро­па алын­ма­ла­рын­нан эч­ке мо­даль-эксп­рес­сив мөнәсәбәт бөр­ке­леп то­ра. Әле­ге эксп­рес­сив-стилистик төсмер­не тел­нең сти­лис­тик кат­лам­на­рын, һәр стильгә хас тел үзенчә­леклә­рен белгән ке­ше то­ем­ламыйча кала алмый.  Мәсәлән, Ф.Җа­ма­лет­ди­но­ва иҗатыннан: Ар­тист булып бул­мый җи­ңел генә... - Һөнәр ту­рын­да сөйләгәндә, рус ор­фоэ­пи­я­се үрнә­гендә­ге ар­тист сү­зе фай­да­ла­ныл­ган. Гомер буе әр­тисләнә ке­ше...  - Тор­мыш­та да, ча­ра­сыз, уй­нар­га ту­ры килү ту­рын­да сөйләгәндә, үзгәр­телгән әр­тис сү­зе файдаланыл­ган.  Ав­тор сөйлә­менә ки­леп кергән  мон­дый  алын­ма­ны язу­чы куш­тыр­нак­лар эченә алып язар­га да мөм­кин. Бу аның мәгънә­сен  киңәй­теп җибәрә ала:  Сәхнәдә, бигрәк тә “сә­вит” сәхнә­сендә әсәр “куй­дыр­ту”­га чын драматургиянең кат­на­шы аз, яисә бө­тенләй кат­на­шы бул­ма­вын ни­чек кенәләр аң­ла­тыр­га? (А.Хә­лим. “Го­ме­рем­нең ун кө­не”)  Язучы шул ук ки­тап­та икен­че бер урын­да  ин­де Со­вет сү­зен рус­ча язы­лыш­та кул­ла­нган, хәт­та аны баш хәрефтән язган. Аме­ри­ка сү­зе дә мон­да ике төр­ле языл­ган, һәм ан­да да ав­тор­ның мөнәсәбә­те си­зелә: Кай­да ди җир читендә­ге “Амырик”­та безгә ки­тап чы­га­ру?! Мо­ның өчен бит ми­нем үземә эш йөр­тергә кирәк. Ки­тап чы­гар­ган хәлдә дә укучысы кирәк, дип бик дө­рес әйтәләр бит. Аме­ри­ка си­ңа бер-бер­сен тап­тап, үзе өчен генә бул­са да ки­тап чы­гар­ган графоман­нар иле - Со­вет­лар тү­гел.


Хә­зер­ге чор­да - та­тар мәктәплә­рендә үк рус те­лен ях­шы үзләш­те­реп, та­тар хал­кы­ның рус те­лен белү дәрәҗә­се ХХ га­сыр ба­шы белән ча­гыш­тыр­ган­да бик күпкә юга­ры бул­ган бу чор­да - рус-ев­ро­па алын­ма­ла­ры­на та­тар те­ле­нең га­ди сөйләм  “бизәклә­рен” кертү алар­ны ясал­ма рә­вештә “та­тар­ча­лаш­ты­ру” бу­лып ка­бул ителә, шуӊа күрә аларны стилистик максаттан гына файдаланалар.


Әйе, сүз­нең кай­сы ва­ри­ан­тны сай­лавы язу­чы­ның рус-ев­ро­па теллә­реннән алын­ган сүзләргә мөнәсәбә­тенә, текст­ның стиленә һәм язу­чы­ның сти­лис­тик мак­сат­ла­ры­на да бәйләнгән.


Көндәлек мат­бу­гаты битлә­рендә рус-ев­ро­па алын­ма­ла­ры­на гы­на тү­гел, рус сү­зе­нең үзенә дә үзгә­реш кер­де: га­ди сөйләм йо­гын­ты­сын­да аны урыс дип тә язу та­ра­лыш ал­ды: рус­ча (ТЯ,  1998, 5/12, 7 б.) // урыс­ча  (ШЧ, 1998, 25/8, 4 б.). Хәт­та, бер үк га­зе­та­ның бер үк са­нын­да ук бу сүз­нең ике төр­ле язы­лы­шы­на тап бу­ла­сың:   Рус те­лендә укыр­га мәҗбүрләр  (Мгт, 2002, 21/9, 3 б.). Ул ни­гездә урыс­лаш­кан та­тар ба­ла­ла­ры­на ана те­лен өйрәтү өчен генә  (Мгт, 2002, 21/9, 5 б.).


Шунысы игътибарга лаек: Ф.Әмир­хан­нар за­ма­нын­да  ук ин­де рус һәм урыс сүзлә­ре ара­сын­да экспрессив-стилистик аерма күргәннәр. Ав­тор сөйлә­мендә рус сү­зен, пер­со­наж сөйлә­мендә урыс сү­зен фай­да­ла­нуы шу­ңа дә­лил: Са­ту­ла­шу­чы рус икен­че му­жик яны­на китә (...)


 - Ту­таш, мон­да бер урыс ма­лае килгән! (Ф.Әмирхан,. 1 т.,  1984, 357, 363 б.).


Димәк, Ф. Әмир­хан­нар за­ма­нын­да ук рус ва­ри­ан­ты әдә­би нор­ма бу­лыр­га йөз тот­кан.


Хә­зер­ге та­тар мат­бу­га­ты битлә­рендә күзә­телә тор­ган га­зе­та // га­зет // гә­зит // гә­җитә // гә­җит  ва­ри­ант­ла­ры­ның кай­сы әдә­би нор­ма бу­лыр­лык соң?


Гә­зитә  //  га­зитә  ва­ри­ант­ла­ры Ту­кай­лар за­ма­ны­нында шактый таралыш алган (Г.Ту­кай. 4 т., 1985, 68 б.; Г.Ис­ха­кый. Зин­дан. 1991, 31 б.).  (Бу сүзнең ә гә тәмамланып язылуы шул чордагы мөәннәс шәкелендә булган гарәп-фарсы алынмаларының активлыгыннан, бу сүзнең азагын шуларга охшатып тәмамлаудан да барлыкка килгән булырга тиеш. Аныӊ әле гәҗитә варианты да күзәтелә: Бу гәҗитә Мәскәүгә җитә). Г.Ис­ха­кый әсәрлә­рендә дә ике төр­ле язы­лыш­ның стиль аер­ма­сын ки­те­реп чы­гар­ган­лы­гы күзә­телә. Мәсәлән, ав­тор сөйлә­мендә - гә­зитә, түбән кат­лам пер­со­наж  сөйләмендә - гә­җит:  Та­гы, бә­хет­сез­леккә кар­шы, гә­зитә дә шу­ны яза баш­ла­ды. Ха­лык ара­сын­да та­гы: “Гә­җит­че ни яза? Бик мак­тый­мы ин­де ысу­лы җә­дит­не?” - сүзлә­ре ише­телә баш­ла­ды (Г.Ис­ха­кый. 1 т., 1998, 171 б.).


Хал­кы­быз­ның тел ка­за­ны­шын тирән үзләш­тергән, һәр сүз­нең генә тү­гел, һәр аваз­ның мәгънә кө­чен  иф­рат нечкә аң­ла­ган кү­ре­нек­ле язу­чы­быз М.Мәһ­ди­ев хә­зер­ге мат­бу­гат­та  тел та­лым­сыз­лы­гын тән­кыйть итеп, бо­лай дип язып чык­кан иде: “Рос­сия”­не - әйдә, үзе­безчә, мил­ли бул­сын дип, тыч­кан­нар оя­ла­ган он бу­ра­сы исе ки­леп тор­ган “Рәсәй”гә үзгәртәләр (ә бит за­ма­нын­да бик ма­тур һәм зә­векъ­ле “Ру­сия” исе­ме бул­ган... “Га­зе­та”­ны, нигә­дер, ки­реләнгәндәй, ба­рак исе аң­кып тор­ган “гә­җит”кә төзәтәләр, “гә­зит” тә тү­гел, ич­ма­сам!” (ТЯ, 1992, 25/7, 4 б.)


Шул рәвешчә, язу­чы­ла­р, жур­на­лист­ла­р әле­ге сүз­нең ва­ри­ант­ла­ры ара­сын­да экспрессив-стилистик аер­ма­ күрәләр. И.Сала­хов­ның “Күкчә­тау та­тар­ла­ры”ннан мисал:


- Ка­ян? Га­зе­та­лар­дан. Ан­да ба­ры­сын да бәйнә-бәйнә язып то­ра­лар.


- Гә­җит  ал­дыр­мыйм бит мин, Миң­ле­бай аб­зый (М, 1996//1-2, 227, 228 б.).


Ав­тор сөйлә­мендә һәм укы­мыш­лы пер­со­наж сөйлә­мендә га­зе­та  сү­зе фай­да­ла­ныл­ган, ә га­зе­та­лар­ны укып бар­мый торган түбән бе­лем­ле пер­со­наж  сөйлә­мендә гә­җит сү­зе кул­ла­ныл­ган:


“Әйбәт гайбәт” те­ле­ви­зи­он тап­шы­ру­ын­да: “Без­нең гә­җит” - әйбәт га­зе­та!” - дип рек­лама ясады И. Фәйз­рах­ма­нов.


Димәк, хәзерге татар әдәби телендә  га­зе­та вариантына кануни өстенлек бирелә. Шуңа күрә бу сүз хә­зер­ге ор­фог­ра­фик сүз­лекләргә: га­зе­та (ТТОС, 1983, 45 б.) яки   га­зет, га­зет­ча, га­зе­та­чы, га­зе­та­чы­лык (ТТОС, 2002, 73 б.) дип  теркәлеп килә.


Әйе, сүз­нең кай­сы ор­фоэ­пик ва­ри­ан­тын сай­лау язу­чы­ның рус-ев­ро­па теллә­реннән алын­ган сүзләргә мөнәсәбә­тенә, текстның сти­ленә һәм язу­чы­ның сти­лис­тик мак­сат­ла­ры­на да бәйләнгән. Әгәр рус-европа алынмаларыныӊ орфографиясен та­тар те­ле­нең җан­лы сөйлә­менә, га­ди сөйләмгә ни­гез­ли­без икән, ул чак­та: “Кай­сы чор ке­ше­се­нең га­ди сөйлә­мен ни­гез итеп алыр­га?”, “Ничә яшь­лек ке­ше сөйлә­мен ор­фоэ­пик нор­ма итеп алыр­га?”, “Бе­ле­ме ни дәрәҗәдә булган ке­ше­нең сөйлә­ме ор­фоэ­пик өл­ге бу­ла ала?” , “Кай­сы язу­ы­быз­да ча­гы­лыш тап­кан ор­фоэ­пия үрнәк бу­ла ала?” кебек со­рау­лар ал­га ки­леп ба­са. Чөн­ки ор­фоэ­пи­ягә тел кү­ре­нешлә­ре генә тү­гел, экст­ра­линг­вис­тик кү­ре­нешләр (иҗтимагый үзгә­решләр, сәясәт, нин­ди хә­рефләрдән фай­да­ла­нып язу­ы­быз (гра­фи­ка), ор­фог­ра­фия  һәм сөйләү­че­нең белем дәрәҗә­се, яшь үзенчә­ле­ге һ.б. да) йо­гын­ты ясый.


Әгәр ор­фог­ра­фи­я­не та­тар те­ле­нең җан­лы сөйлә­менә, га­ди сөйләмгә ни­гез­ли­без икән, ул чак­та бер алын­ма сүз­нең әллә ничә төр­ле ва­ри­ан­ты тагын да арта. Хә­зер­ге мат­бу­гат битлә­рендә Рос­сия сү­зе­нең язы­лы­шы ши­кел­ле: Ру­сия, Рәсәй, Рәчәй...  Алар­ның кай­сы ор­фог­ра­фик нор­ма бу­лыр­лык? - Аны сай­лау үзе зур проб­ле­ма. Әгәр та­тар те­ле­нең фо­не­тик төзеле­шен, җан­лы сөйләм­не ор­фог­ра­фи­ягә ни­гез итеп ала­быз икән, ул чак­та Рос­сия сү­зе­нең язы­лы­шы Эрәсәй яки Ырусыя бу­ла, чөн­ки та­тар те­ле­нең үз сүзлә­ре  [р] ава­зы­на баш­лан­мый бит. Менә сиӊа та­гын ике ва­ри­ант.


Әдәби әйтелеш һәм язылыш нормаларын билгеләгәндә, ор­фоэ­пи­я­се һәм ор­фог­ра­фи­я­се  на­дан­нар­ча бо­зыл­ган сөйләм­не күз ал­дын­да то­та ал­мый­быз. Ми­сал өчен, “Хәер­ле иртә” га­зе­та­сын­да (1996/6, 2 б.)  “Мон­да­гы яз­ган­нар белән ки­ле­шергә дә, ки­лешмәскә дә бу­ла...” дигән исем ас­тын­да басылган мә­калә гыйбрәт­ле. Га­зе­та ул мә­калә­не “до­ку­мент­лар­ның стилис­ти­ка­сы сак­лан­ды” дигән искәрмә  белән биргән. Мәкаләдә алын­ма сүзләр­неӊ язылышы сүз­лекләргә теркәлгәнчә тү­гел:  пун­кыт, нит­раль, ди­ка­бер, бу­хал­тер, про­та­кул, ор­га­ни­зат­ция, пред­сидә­тел , инис­ти­тут, пор­та­кул, үз ку­мы­ты­на, му­рок­та, фис­ми­тор, ди­кабр,  на­ябр, бул­гах­тер, комп­ли­кос, мо­рок­ка, ов­то­ма­бил һ.б. Бер үк сүзнеӊ төрлечә язылуы да күзгә ташлана. Мәсәлән, комиссия сүзе: рев ко­ми­ся, реф­ко­ми­сия члиннә­ре, ко­ме­си­я­се. Ни “халыкчан” яң­гы­раш­та­гы “Хәер­ле иртә” га­зе­та­сы да “до­ку­мент­лар­ның сти­лис­ти­ка­сы сак­лан­ды” дигән искәрмә биргән икән, мон­да га­зе­та­ның әле­ге мә­каләдә күтә­релгән мәсьәлә­не киң җәмә­гать­че­лек ал­ды­на куюы белән бергә,  мә­калә­нең язы­лыш үзенчә­ле­генә үзе­нең тискә­ре мөнәсәбә­тен бел­дер­үе  дә күренә.


Рус-Ев­ро­па алын­ма­ла­ры­ның хә­зер­ге телдә­ге әй­те­ле­шен-язы­лы­шын “вер­ти­каль” стильләргә бү­леп өйрәнү кирәк. Орфоэпик-ор­фог­ра­фик  нор­ма итеп  алыр­га “та­я­ну нок­та­сы” бу­лыр­лык тел  үзенчә­ле­ген сай­лар­га кирәк бу­лып чы­га. Ә бу хәл, үзеннән-үзе ор­фоэ­пик  “ур­та стиль”, “юга­ры стиль” һәм “түбән стиль” дигән төрләргә бүлү­не һәм юга­ры стиль итеп “ки­тап­ча”, ягъ­ни хә­зер­ге тел бе­ле­мендә ор­фог­ра­фик прин­цип таләп иткән ва­ри­ант­ны алу их­ты­я­җын ки­те­реп чы­га­ра. Стильләр, ае­ру­ча өч стиль, ор­фоэ­пи­ядә мө­һим роль уй­ный­лар. Әй­те­леш үзенчә­ле­геннән чы­гып, те­ге яки бу стильләр аеры­ла. Һәм ки­ре­сенчә: сөйләмдә аваз­лар­ның әй­те­ле­ше конк­рет стильгә ка­рап сай­ла­на.


В.Х.Ха­ков:  “Ва­кыт­лар үтү белән әдә­би тел­нең ха­лык сөйлә­менә ни­гезлән­үе ба­ра-ба­ра юга­ры стиль­нең юга­ла ба­ру­ы­на китерә” (Хаков, 1993, 90 б.), дигән нә­тиҗәгә килгән. ХХ гасыр башында әдәби телебезнеӊ сүз байлыгы татар теленеӊ гади сөйләменә нигезләнә баруын өйрәнүдән чыгып әйткән ул аны. Хә­зер­ге чор­ның юга­ры сти­ле мил­ли, ха­лык­чан стиль, ләкин шул ук ва­кыт­та ха­лык­ның га­лим һәм язу­чы­ла­ры, ша­гыйрь һәм пуб­ли­цист­ла­ры та­ра­фын­нан эшкәр­телгән тел.


Ләкин һәр­бер чор­ның үз өч сти­ле бар. Әгәр Ло­мо­но­сов­лар­дан килгән  “түбән стиль - ха­лык сти­ле” (бу турыда: Ха­ков, 1972, 112 б.; Ха­ков, 1993, 92 б.) дигән фи­кер­не искә тө­шерсәк, ул чак­та “түбән стиль” дигәннән га­ди сөйләм сти­лен күз ал­дын­да то­тар­га  кирәк бу­лып чы­га. Юга­ры стильгә ки­леп кергән түбән стильгә хас берәм­лек­не Ш. Бал­ли “ар­го”  дип ата­ган:  “Подоб­но то­му как ра­бо­чая блу­за шо­ки­ру­ет сре­ди фра­ков и ве­чер­них плать­ев, ар­го­тизм ка­жет­ся неу­мест­ным в раз­го­во­ре лю­дей из “хо­ро­ше­го об­щест­ва”; он про­из­во­дит очень неп­ри­ят­ное впе­чат­ле­ние” (Бал­ли, 1961, 28 б.).


Рус-ев­ро­па алын­ма­ла­ры­ның юга­ры сти­ле, ягъ­ни әдә­би стиль әй­те­ле­ше-язы­лы­шы үрнә­ге дип, “ки­тап­ча” язы­лыш-әй­те­леш эта­ло­нын, ягъ­ни рус әдә­би те­леннән рус­ча язы­лыш-яң­гы­раш үрнә­ге белән ка­бул ителгән сүзләр­не алыр­га ту­ры килә.


1) Юга­ры стиль язылышы: жа­ло­ба, гра­дус, ком­со­мол, кол­хоз, төрмә, сен­тябрь, таб­ли­ца, тон­на, тор­моз, торт, литр, метр, лам­поч­ка, сна­ряд, ап­рель, сол­дат, не­мец, те­лег­рам­ма, рож­дест­во, кот­лет, со­вет, биль­ярд, фельд­шер, шо­фер, ск­рип­ка .


2) Га­ди ха­лык сти­лендәге язылыш: жа­лу, гы­ра­дыс,  кам­са­мул, кал­хуз, өтөрмә, синтә­бер,  таб­лит­сы, тун­ны, тур­мыс, турт, ли­тыр, ми­тыр, лам­пыч­кы, эснәрәт, ап­рил, сал­дат, ни­мес, ти­ли­гы­рам, рыш­туа, кәт­лит, сә­үит, бил­ли­арт, фил­шер, шу­фир, эс­ке­рипкә.


Ми­сал­лар­дан кү­ренгәнчә, рус-Ев­ро­па алын­ма­ла­ры вер­ти­каль як­тан ике стильгә ачык рә­вештә бү­ленә ала.


Хә­зер­ге та­тар те­лендә рус-Ев­ро­па алын­ма­ла­ры­ның ор­фог­ра­фи­я­се һәм ор­фоэ­пи­я­се мәсьәлә­сендә фән­ни хезмәтләр һәм иң соң­гы ака­де­мик грам­ма­ти­ка бер генә ка­гыйдә тәкъ­дим итә: “Гра­фик прин­цип хә­зер­ге чор­да бар­лык телләр өчен дә ди­яр­лек хас, лә­кин та­тар ор­фог­ра­фи­я­сендә ул ае­ру­ча күзгә таш­ла­на. Чөн­ки бездә рус те­ле аша кергән сүзләр­нең бай­та­гы, бигрәк тә тер­мин­нар, үзлә­ре­нең та­мыр һәм ни­гез өлешлә­рендә рус орфографиясендәгечә би­релә: ре­во­лю­ция, ко­ми­тет, проф­со­юз, ге­о­мет­рия, фи­зи­ка һ.б.” (ТГ, 1 т. 1998, 109 б.). “Рус те­леннән яки аның аша баш­ка телләрдән кергән сүзләр әй­те­лешлә­ре ягын­нан төп ике төргә бү­ленәләр: 1) сөйләү те­ле аша (баш­лы­ча, Ок­тябрь ре­во­лю­ци­я­сенә кадәр) кергән сүзләр; 2) яз­ма тел аша (баш­лы­ча, Октябрь ре­во­лю­ци­я­сеннән соң) кергән сүзләр. Бе­рен­че төр сүзләр фо­не­тик-мор­фо­ло­гик як­тан та­тар әдә­би те­ленә ни­чек үзләш­те­ре­леп ка­бул ителгән бул­са­лар, шу­лай әй­теләләр. Икен­че төр сүзләр үзлә­ре­нең та­мыр һәм ни­гез өлешлә­рендә рус әдә­би әй­те­ле­шендә­гечә әй­теләләр” (Шун­да ук, 148 б.). Шу­ңа күрә рус орфоэпиясендәгечә ка­бул ителгән сүзләр­неӊ дөрес әйтелешен белү өчен, рус те­ле­нең үзен ях­шы бе­лергә кирәк, ди­гән фикер әйтелә ака­де­мик грам­ма­ти­ка­да (Шун­да ук, 149 б.).


Үзгәр­теп ко­ру чо­рын­да та­тар әдә­би те­лендә­ге Ев­ро­па алын­ма­ла­ры­на Европа телләре ор­фоэ­пи­я­се­нең йо­гын­ты­сы сиземләнә баш­ла­ды. Бу хәл аеруча “Азат­лык” ра­ди­о­тап­шы­ру­ла­рын­нан баш­ла­нып кит­те.  Мәсәлән, кай­бер  алынмалардагы [г] тар­ты­гын рус ор­фоэ­пи­я­се үрнә­гендә тү­гел, [һ] тар­тыгы белән алыш­ты­ру: Сток­һольм,  Ко­пен­һа­ген, Бель­һия (1999, 16/2); Пра­һа (1999, 4/3; (1999, 18/2) һ.б.  Газеталарда да Ген­рих Гей­не, Гель­мут, Гит­лер, Гол­ли­вуд, Гельм­гольц ке­бек сүзләр­не Һен­рих Һей­не, Һель­мут (З, 1998, 13/11, 3 б.), МҖ,1998, 10/7, 24 б.), Һит­лер (МҖ, 1998, 9/10, 17 б.), Һол­ли­вуд чибәрлә­ре (МҖ, 1999, 3/9, 15 б.), Бөек фи­зик Һелм­һольц (ШЧ ,1999, 12/3, 7 б.) дип язу күзгә ташлана башлады.


Монда да стилистик максат белән файдаланылган әйтелешне һәм язылышны орфоэпик һәм орфографик норма белән бутау ярамый.


Нәтиҗә ясап әйткәндә, хәзерге татар әдәби телендә рус-ев­ро­па алын­ма­ла­ры­ның юга­ры стиль  нор­ма­сы төгәл билгеләнгән.


Рус-европа алынмаларыныӊ әдәби әйтелеш һәм язылыш нормасы төгәл билгеләнгәнгә күрә, кайбер  лексикографлар бәхәсле мәсьәләләрдән  түбәндәгечә «качалар»:  орфографик кагыйдәләре эшләнеп җитмәгән гарәп-фарсы алынмаларына, онытылган үз сүзләребезгә караганда, рус-европа алынмаларына өстенлек биреп,  соӊгыларын сүзлекләргә бик яратып теркиләр, шуӊа күрәдер, татар теле сүзлекләре рус-европа алынмалары белән шыплап тутырылган. Бу яктан Ф.Ә.Ганиевнеӊ орфографик сүзлеге генә аерылып тора: эшләнеп җитмәгән татар орфографиясе өчен сүзлек төзүчеләрне генә гаепләп котылырга ярата торган кайберәүләрнеӊ үзен тарткалау-йолкуларыннан «курыкмыйча», гарәп-фарсы алынмаларына, онытылган сүзләребезгә ул сүзлектә киӊ урын биргән (Та­тар те­ле­нең ор­фог­ра­фия сүз­ле­ге. Төзү­челәр: Ф.Ә.Га­ни­ев, С.И.Ис­ла­мет­ди­но­ва; ре­дак­то­ры Ф.Ә.Га­ни­ев. Ка­зан: Ран­нур нәш­ри­я­ты, 2002).


Ләкин шунысы бар: рус-европа алынмаларын нормада билгеләнгәнчә әйтү-язу белән аларны та­тар те­ле­нең га­ди сөйләмендә­гечә әйтү-язу ­ а­ра­сын­да эксп­рес­сив-сти­лис­тик аер­ма булганга күрә, сүзлекләр моны искә алырга, вариантка тиешле искәрмәне биреп китәргә бурычлылар.


                            Әдәбият.


Абдуллина Р.С. Алфавитка бәйле орфография һәм орфоэпия мәсьәләләре. Мо­ног­ра­фия.  - Казан: Татар. кит. нәшр., 2006.


Абдуллина Р.С. Хәзерге татар теленеӊ орфографиясе һәм орфоэпиясе. Югары һәм махсус уку йортлары студентлары өчен уку әсбабы. - Казан: Мәгариф, 2006.


Абдуллина  Р.С. Сөйләм культурасы. Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгы тарафыннан рөхсәт ителгән. - Казан: Татар. кит. нәшр., 2012.


Бал­ли Ш. Фран­цузс­кая сти­лис­ти­ка. - М.: Иност­ран­ная ли­те­ра­ту­ра, 1961.


Кур­ба­тов Х.Р. Та­тар те­ле­нең ал­фа­вит һәм ор­фог­ра­фия та­ри­хы. - Ка­зан: Та­тар. ки­т. нәш­р., 1960.


Кур­ба­тов Х.Р. Ор­фоэ­пия. Ор­фог­ра­фия // Та­тар грам­ма­ти­ка­сы. 1 том. Мәскәү: Ин­сан, Ка­зань: Фи­кер, 1998, 104 - 112, 134 - 152 б.


Кур­ба­тов Х.Р. Та­тар әдә­би те­ле­нең ал­фа­вит һәм ор­фог­ра­фия та­ри­хы. - Ка­зан: Та­т. ки­т. нәш­р., 1999.


Ск­вор­цов Л.И. Те­о­ре­ти­чес­кие ос­но­вы куль­ту­ры ре­чи. - М.: Нау­ка, 1980.


                            Шартлы кыскартылмалар


ТГ, 1998 - Та­тар грам­ма­ти­ка­сы. Өч том­да. 1 т.  Мәскәү: “Ин­сан”, Ка­зан: “Фи­кер”, 1998.


РТС, 2001 - Га­ни­ев Ф.А., Гаф­фа­ро­ва Ф.Ф. Русс­ко-та­тарс­кий сло­варь. Под ре­дак­ци­ей про­фес­со­ра Ф.А.Га­ни­е­ва. Из­да­ние вто­рое, исп­рав­лен­ное и до­пол­нен­ное. - Ка­зань: Та­тар. кн. из­д-­во, 2001.


Т­РУ­УС, 1992 - Та­тар­ча-рус­ча уку-укы­ту сүз­ле­ге. - Мәскәү: “Рус те­ле”, 1992.


Т­ТОС, 1983 - Та­тар те­ле­нең ор­фог­ра­фик сүз­ле­ге. Төзү­челәр: А.Х.Ну­ри­е­ва, Ф.С.Фа­се­ев, М.И.Мәхмү­тов; ре­дак­тор­лар: М.З.Зә­ки­ев, Г.А.Аху­нов, Н.К.Га­би­тов, В.К.Зы­ят­ди­нов, Х.К.Кур­ба­тов, В.Х.Ха­ков.  - Ка­зан: Та­тар. ки­т. нәш­р., 1983.


Т­ТОС, 2002 - Та­тар те­ле­нең ор­фог­ра­фия сүз­ле­ге. Төзү­челәр: Ф.Ә.Га­ни­ев, С.И.Ис­ла­мет­ди­но­ва; ре­дак­то­ры Ф.Ә.Га­ни­ев. Ка­зан: Ран­нур нәш­ри­я­ты, 2002.


ТТОС, 2010 - Та­тар те­ле­нең ор­фог­ра­фия сүз­ле­ге. Төзү­челәр: Ф.Ә.Га­ни­ев, С.И.Ис­ла­мет­ди­но­ва; ре­дак­то­ры Ф.Ә.Га­ни­ев. - Ка­зан: Ран­нур нәш­ри­я­ты, 2002.


Газеталар: ВТ - “Ва­та­ным Та­тарс­тан”, З - “За­ман”, Мгт - “Мәгъ­рифәт”, МҖ - “Мәдә­ни җом­га”,  ТЯ - “Та­тарс­тан яшьлә­ре”, ШЧ - “Шәһ­ри Чал­лы”, Н - “Нур”, ХИ - “Хәер­ле иртә”  га­зе­та­сы.


Журналлар: Арг - “Ар­га­мак”, И - “Идел”, КУ - “Ка­зан ут­ла­ры”, Мг - “Мә­га­риф”, М - “Ми­рас”, СМ — “Со­вет мәктә­бе”, СТ - “Со­ветс­кая тюр­ко­ло­гия”, ФМ - “Фән һәм мәктәп” жур­на­лы.

Язмага реакция белдерегез

0

0

0

0

0

Реакция язылган инде

Комментарийлар

БАШКА ЯЗМАЛАР

Ишетми калмагыз

Аудиоязмалар

  • Гильм Камай

  • Җәлилнең якын дусты

  • Ирек Нигъмәти - "Кояш сүнде ул йортта"

  • Ләйлә Минһаҗева - "Милләтебезгә тугры, буыннарга үрнәк шәхес"


ТӘКЪДИМ ИТӘБЕЗ