Фирая Сабирова: «Яшь буында җенси культура җитми»

Бүген баласызлыкка караш үзгәрде. Бала табарга хыялланучы хатын-кызларда ана булу хисе табигый тоелса,  ир-атларга карата  ул тойгы азрак кулланыла. Ләкин бу хәзерге шартларда  гадел түгел. Бүген ир-атлар арасында  бала теләүчеләр хатын-кыз белән чагыштырганда кимрәк түгел. Татарстанда баласызлык проблемасы   җитдиме? «Гаилә һәм мәктәп» редакциясен борчыган сорауларга Татарстанның атказанган табибы, репродуктолог Фирая Марат кызы Сабирова җавап бирде.

–Фирая Мәхмүтовна, әңгәмәбезне иң элек баласызлыкның сәбәпләреннән башлыйсы килә. Ни өчен хатын-кызлар бүген балага уза алмый?  

– Кызганыч, Россиядә һәм  дөньядагы кебек үк, Татарстанда баласызлык проблемасы кимеми. Бүгенге көндә 15–17 процент ирле-хатынлы парларның бала таба алмавы хөкүмәтне өстәмә карарлар кабул итәргә этәрә.  Медицина алга китүгә карамастан, ир-атларда  баласызлык күренеше, хатын-кызларга караганда да, күбрәк күзәтелә. Әгәр унбиш ел элек бу хакта сөйләшкән булсак,  хатын-кызларның балага уза алмау cәбәбен аборт һәм инфекция дип атар идем. Хәзер бу сәбәпнең йогынтысы кимеде. Дөрес, инфекция очрагы әле саклана. Ләкин ул аборт ясатканнан гына хасил булмый. Җенси мөнәсәбәтләргә керү яше яшәрүе, беренче очракның 15–17 яшьләрдә башлануы (хәтта иртәрәк тә), җенси партнёрлар алмашынуы ир-атлар һәм хатын-кызларда да  хроник инфекцияләр барлыкка китерә. Эндокрин авырулар сәбәпле барлыкка килгән баласызлык шулай ук арта.  Ул овуляция процессының бозылуы белән бәйле. Тән авырлыгының чамадан тыш артуы да  овуляциянең бозылуына, эндокрин баласызлыкка китерә.

– Экологиянең баласызлык проблемасына йогынтысы турында да сөйләшик әле.

– Хәзер бала таба алмауга әйләнә-тирә мохитнең, яшәү рәвешенең йогынтысы буенча төрле тикшеренүләр уздырыла башлады. Әгәр ир-атлар турында сөйләшсәк, спермограмманы яхшырта торган билгеле бер препарат буенча тикшеренүләр үткәрелде. Аның нәтиҗәләре буенча  ир-атларны ике төркемгә бүләләр: бер төркемдәгеләрнең яшәү рәвешен үзгәртеп,  аларга махсус препарат бирелә, ә икенчесендә  яшәү рәвешен үзгәрткән ир-атларга бу  препарат бирелми. Әлбәттә, препарат кулланылган төркемдә спермограмма күрсәткечләре шактый яхшырган. Ә менә препарат кулланылмаган, ләкин яшәү рәвеше генә үзгәргән төркемдә ир-атларның спермограммасының сыйфаты да яхшырган. Бу – тормыш рәвешенең баласызлыкка туры тәэсирен тулысынча исбатлый. Тукланудагы тайпылышлар, физик күнегүләр булмау, хәрәкәтсезлек, тәмәке, сыра белән мавыгуның баласызлыкка йогынтысын әйтеп торасы  да юк. Без егерме ел элек тукланган ризык белән хәзерге азык-төлекне чагыштырып булмый. Дөрес, бүгенге көндә үзенең сәламәтлеген спорт, дөрес туклану аша кайгыртучылар арта бара. Әйтик, бүген ир-ат исерткеч эчемлекләр эчми, әмма сыраны еш куллана. Ә сыра организмда май катламы хасил итә. Химик продуктлар ана карынында булганда яралгыга бик нык йогынты ясый. Зарарлы факторлар нәкъ менә бу бала туып һәм үсеп җиткәннән соң, аларда  авырга узу  проблемалары китереп чыгарырга  мөмкин. Баласызлык проблемасы, репродуктологларның эше, кызганыч, кимеми.

– Ата-аналарда булган баласызлык проблемасы балаларында кабатланырга мөмкинме?

– Пациентларым  арасында баласызлыктан дәваланган гаиләләрнең балалары да хәзер шул ук мәсьәлә белән миңа мөрәҗәгать иткән очраклар бар. Ул икенче буында да кабатлана ала.  Алда шундый хәл күзәтелергә мөмкин булган  парлар, иң беренче булып,  баланы табигый рәвештә табарга җентекләп әзерләнергә тиешләр. Мөстәкыйль авырга узарга теләүме, ЭКОмы ул – һәрберсенә җаваплылык белән карарга кирәк. Авырга узганчы, кимендә өч ай алдан ныклап тикшеренү, яшәү рәвешен үзгәртү, организмны кирәкле  витаминнар, минераллар белән баету мөһим. Хәтерлисезме, шундый фильм бар иде: йөкле хатын гинекологка килгәч, күкрәк бизләрендә яман шеш барлыгы ачыклана. Җитмәсә, көмәне дә  шактый зур сроклы булып  чыга. Ананы коткарыр, химиотерапия үткәрер өчен йөклелекне өзәргә мәҗбүр булалар.  Бу –  ана булырга җыенган хатын-кыз өчен бик олы фаҗига. Мондый хәлләр тормышта еш булмаса да,  аны күз алдында тоту  комачау итми: авырга узганчы, сөт бизләрен тикшертергә, онкоцитологиягә мазок тапшырырга, эндометриядә, күкәйлекләрдә төрле кыенлыклар булдырмас өчен,  кече таз органнарына УЗИ ясатырга кирәк. Тулы тикшеренү, кан анализы ясау, инфекцияләрне  ачыклау – болар барысы да авырга узганчы башкарылырга тиеш.  Йөкле хатыннар арасында да инфекция буенча мөрәҗәгать итүче хатын-кызлар  аз да  түгел. Балага узган хатындагы инфекцияне ничек дәвалый алабыз соң, аеруча өч айлык көмәне булган хатын-кызны?  Моның өчен тиеш булган антибиотиклар куллана алмыйбыз. Шуңа күрә инфекцияне авырга узганчы дәвалау – беренче шарт. Тикшеренергә ир-ат белән  хатын-кызның  бергә килүе мәҗбүри. Кайвакыт аның белән булмас кебек тоелган хәлләр дә алга килеп баса. «Үтәр әле, яхшы булыр бар да», русчалап әйтсәк, «Авось пройдёт» дигән нәрсә Россиядә, кызганыч, генетика белән  салынган. Безгә  бу хәлне үзгәртергә кирәк. Казандагы «Скандинавия АВА-ПЕТЕР» репродуктология клиникасы, иң беренче чиратта,  менә шуны максат  итеп куя. Ул тәкъдим иткән «Яңа өйләнешүче парлар сертификаты» проекты нәкъ менә аңны, кешенең психологиясен үзгәртүгә юнәлдерелгән.

– Шушы бушлай сертификат ярдәмендә тикшеренү узарга теләүче парлар күпме?

– Чынлап та,  бу сертификатны бушлай бирәбез. Шуңа да карамастан,  бар кеше дә тикшеренергә ашкынып тормый. Парларның 30 проценты гына сертификат аша тикшеренү узарга теләк белдерә. Үзләре әлеге мәсьәлә буенча  мөрәҗәгать итүчеләр күп түгел. Яшь буынны культурага өйрәтергә кирәк әле.

– Ата-аналар ягыннан җенси мөнәсәбәтләр буенча балаларына тәрбия бирә алмау да әлеге хәлгә сукмак яра кебек...

– Монысы да дөрес.  Яшүсмерләр хәзер диспансеризация уза ала. Ләкин гинеколог мәктәпкә килгәч, шактый әниләр, минем баланы карарга кирәкми, үзебез барачакбыз, дип тикшеренү уздырудан баш тарта. Ни өчен әти-әниләр каршы килә? Чөнки аларда мондый культура юк. Ярый, әти-әни мәктәптә кызларын тикшертергә теләмиләр икән, аларны  шәхси клиникалардагы  гинекологка  мәҗбүри  алып барырга тиешләр. Мин моны «күбәләк эффекты»  белән чагыштырам, ягъни зур булмаган көч куйсаң, зуррак фаҗигаләрдән котылып каласың.  Табибка барырга, бар да яхшы икәненә инанырга һәм тыныч күңел белән яшәргә! Яшүсмерләр турында сүз алып барсак, алар өчен профосмотрлар үткәрелә. Кызганыч, әти-әниләрнең аңлап җиткермәве сәбәпле, ул тиешле дәрәҗәдә  сыйфатлы узмый. Табиблар гына  бар нәрсәне дә колачлый алмый. Җенси тәрбия, иң беренче чиратта, гаиләдән килә. Ә җенси агарту ул – гигиена. Җенси  якынлыкка керү, инфекцияләр турында бала белән ничек сөйләшергә кирәклеген башта ата-ананың үзе белүе мөһим.  Әниләр кызлары, әтиләр уллары белән әңгәмә алып барса, әлеге кыенлык җиңелрәк хәл ителер иде. Ләкин без сөйләшә белмибез. Безгә ялган оялу комачаулый.

–Бүген белем йортларында яшүсмерләргә җенси темага сөйләшүләр, аңлату эшләре алып барыламы?

– Кайбер мәктәпләрнең алдынгы караштагы  директорлары безнең гинекологларга үзләренә килергә һәм  чаралар үткәрергә мөмкинлек бирә. Ә кайдадыр  бу юк. Ул системага салынмаган.  Димәк, безгә шушы системаны төзергә кирәк әле. Бу мәсьәлә Мәгариф министрлыгы, Сәламәтлек саклау министрлыгы, Яшьләр эшләре министрлыгы дәрәҗәсендә күтәрелергә һәм оештырылырга тиеш. Моны бүгеннән башларга кирәк. Чөнки бүгенге яшүсмерләр  7–10 ел эчендә репродуктив яшькә керәчәк һәм алар  демографик сәясәтебезне билгеләячәк.  90 нчы елларда Гаиләне планлаштыру хезмәте бар иде. Анда контрацепция, җенси дебют һәм аның мөмкин кадәр соңрак булырга тиешлеге турында сөйләделәр. Кызганыч, депутатлар бу системаны якламады, ә киресенчә, контрацепция турында сөйләшүләр яшүсмерләрдә җенси тормышка иртә кызыксыну уята башлар дип, медикларны гаепләделәр.

Мәктәпләрдә «Гаилә нигезләре» дәресе кысаларында җенси агарту турында сөйләшүләр алып барырга мөмкин. Без бит 15 яшьтә  куркынычсыз җенси  мөнәсәбәтләргә керү турында сөйләмәячәкбез, ә аның иртә булуын  аңлатачакбыз. Ә кисәтелгән – куркынычтан котылган, диләр. Ул яшьтә  репродуктив система формалашмаган була әле. Балаларга мәгълүматны җиткерү гинеколог, психолог, уролог, балалар андрологы белән бергәлектә башкарылырга тиеш. Ә андрологлар бездә бик аз. Җенси агарту, гигиена яшүсмерләрнең репродуктив сәламәтлеген саклау өчен кирәк. Авырга узучы яшүсмер кызларның да саны кимүгә бармый. Шунлыктан безгә, Яшьләр эшләре министрлыгы белән берлектә, яшүсмерләрне  җенси агарту программасы булдыру бик мөһим.

– Авырга уза алмау замана чиреме, әллә гаиләдәге мөнәсәбәтләргә дә бәйлеме?

– Соңгы елларда репродуктив психология актив үсеш ала. Психологик проблемалар балага уза алмауның шулай ук бер сәбәбе булып тора. Бездә шундый диагноз бар: аңлашу булмаган баласызлык генезы. Бер караганда, хатын-кызның сәламәтлегендә барысы да әйбәт, овуляцияләр бар, спермалар яхшы, аналык көпшәлеге үтәргә сәләтле, ә ни өчендер хатын-кыз авырга уза алмый. Сораштыра башлагач, ир-ат белән хатын-кыз арасында психологик проблемалар барлыгы ачыклана. Билгеле, безгә, нигездә, икесе дә балалы булырга теләгән парлар килә. Ләкин шундый очраклар да була: хатыны бала табарга тели, ә ире «үзең хәл ит» дияргә мөмкин. Ир-ат терәк була алмавы хатын-кызның психологиясенә тискәре тәэсир итә. Безнең тәҗрибәдә хәтта шундый очрак булды: эконопункция – күкәй күзәнәкләрен алу билгеләнгән көнне ир, килмим, дип хәбәр итте. Әйе, ЭКО ясаткач, аерылышкан парлар да була. Еш кына бала табу кебек ир белән хатынга гына кагылган мәсьәләгә  туганнары, якын кешеләре, коллегалары тыкшына, хәтта басым ясый башлый. «Кайчан бала алып кайтасың инде?» дигән сүзләр дә парларның мөнәсәбәтләрен какшатуга китерә.

– Баласызлык проблемасы кимер, дип өмет итәргә урын бармы?

– Бу уңайдан яңа өйләнешүчеләр сертификатына әйләнеп кайтасым килә. Сертификатның максаты – баласызлыкка янаган куркыныч факторларны ачыклау.  Баласызлык һәм күп кенә проблемалар ир белән хатын гаилә буларак бергә яши башлагач ачыклана. Менструаль циклның бозылуы да  куркыныч факторларның берсе булып тора.

Ир-атларда, мәсәлән, варикоцеле кебек авыру бар. Әгәр аны вакытында дәваламасаң, ул сперматогенезның бозылуына китерергә мөмкин. Әгәр дә без моны вакытында күрсәк, авыруны дәвалый алачакбыз. Кабатлап әйтәм: парларның вакытында тикшеренү узмаулары артканда проблема кимемәячәк.

– Бүген ЭКО юлы белән балага узарга теләүче хатын-кызлар күпме?

– ЭКО ясатырга теләүче хатын-кызларның саны арта. 2013 елдан мәҗбүри медицина страховкасы  ярдәмендә ЭКОны шәһәрнең төрле клиникаларында  түләүсез узарга мөмкин. Биредә төрле яшьтәге хатын-кызлар ЭКО ясата ала. Моннан тыш, республикада 2019 елдан өстәмә финанслау программасы эшләп килә. Мондый уникаль программа бер регионда да юк. Татарстанда мәҗбүри медицина страховкасына баласызлыктан дәвалану өчен өстәмә акча түләнелә. Элек ЭКО ясар өчен, еллар буе көтәргә кирәк иде. Ә хәзер әлеге  уникаль программа 6–7 айдан ЭКО ясату  мөмкинлеген бирә. Бүген ЭКО ясатучы хатын-кызларның уртача яше 37 яшь һәм аннан олырак. Безнең клиника тарихында 52 яшьтә ЭКО ясатучы ханымнар да булды. Ләкин андыйларның әни булырга теләвен аңларга тырышсак та,  табиблар аның  сәламәтлеген һәм гомерен куркыныч астына куя алмый.  Шуңа барлык хатын-кызларга, төрле сәбәпләр аркасында, авырга узу вакытын кичектермәскә киңәш итәр идем.

                                                                      Таңсылу ГАБИДУЛЛИНА