Логотип Магариф уку
Цитата:

Кереш сүзләр (Татар төркеме. VIII сыйныф)

Фәридә ӘХМӘТШИНА,Әлмәттәге 3 нче урта мәктәпнең югары квалификация категорияле татар теле һәм әдәбияты укытучысыМаксат:– сөйләүченең җөмләдәге уйга мөнә­сәбәтен белдерә торган сүзләрнең кереш сүз дип...

Фәридә ӘХМӘТШИНА,
Әлмәттәге 3 нче урта мәктәпнең югары квалификация категорияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы


Максат:
– сөйләүченең җөмләдәге уйга мөнә­сәбәтен белдерә торган сүзләрнең кереш сүз дип аталуын, алар янында тыныш билгеләре куелышын аңлауларына ирешү;
– рус һәм татар телләрендәге кереш сүзләрне чагыштырып нәтиҗә ясау;
– эшнең яшәү чыганагы булганлыгына аңлы караш булдыру.
Җиһазлау: дәреслек (Асылгәрәева Р.Ә., Юсупов Р.А., Зиннуров М.К. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2011), презентация, интерактив такта.
Дәрес барышы
I. Оештыру өлеше
Уңай психологик халәт тудыру.
II. Актуальләштерү (1 нче слайд)
1. Тест.
Җансыз предметка төбәп эндәшү нинди сурәтләү чарасы була?
а) чагыштыру       ә) аллегория
б) эпитет        в) сынландыру
Эндәш сүз ул –
а) ия турында нәрсә дә булса хәбәр иткән сүз
ә) ияртүче кисәктән соң килеп, аның мәгънәсенә өстәмә төгәллек бирә торган сүз
б) сөйләм аңа төбәп әйтелгән затны яки предметны белдергән сүз
в) җөмлә кисәкләре белән бәйләнешкә кермәгән сүз
Кайсы ымлыклар белән эндәш сүз арасына өтер куелмый?
а) их, эх, аһ         ә) и, ай, әй
б) ура, чү, тсс       в) ай-һай, их, уф
2. Бирем.
Эндәш сүз янында тыныш билгесе куелышын аңлатыгыз.
И туган тел! Синдә булган иң элек кыйлган догам:
Ярлыкагыл, дип, үзем һәм әткәм-ән­кәмне, Ходам! (Г.Тукай.)
Укытучы. Бу шигъри юлларга карата фикерегезне белдерегез.
– Әлеге юллар Г.Тукайның «Туган тел» шигыреннән. Нинди генә бәйрәм булмасын, нинди генә шагыйрьләр, артистлар, композиторлар белән очрашулар оештырылмасын, халкым шушы җырны горурлык хисе белән башкара. Ул туган телебезгә гимн булып яңгырый.
– Бу шигъри юлларда И туган тел – җәенке эндәш сүз, Ходам – җыйнак эндәш сүз.
– Көчле тойгы белән әйтелгән эндәш сүздән соң өндәү билгесе куела.
Укытучы. Укучылар, әйдәгез, шигырьнең соңгы ике юлын рус теленә тәрҗемә итеп карыйк. (Тәрҗемә итәләр.)
– Ә хәзер шагыйрь Равил Бохараев тәрҗемәсендә укыйк. (2 нче слайд)
О язык мой, как сердечно я молился в первый раз:
«Боже, – я шептал, – помилуй мать, отца, помилуй нас».
3. Рус һәм татар телләрендәге эндәш сүзләрне чагыштыру.
Укытучы. Рус һәм татар телләрендә эндәш сүзләрне чагыштырыйк, кагыйдәләрен искә төшерик.
1) Сөйләм төбәп әйтелгән затны яки предметны белдерә торган сүз яки сүз­ләр тезмәсе эндәш сүз дип атала. (Обра­щение – это слово (сочетание слов), на­зывающее того, к кому обращаются с речью.)
2) Эндәш сүз һәрвакыт II зат белән бәй­ләнгән була, һәм еш кына әлеге зат җөмләдә алмашлык белән бирелә. Мәсә­лән: Кешеләр, сез нинди матурлар! Кешеләр! Мин сезне яратам! (Обращение имеет форму именительного падежа и произносится с особой звательной интонацией.)
3) Эндәш сүзләр җөмләнең теләсә кайсы урынында килә ала, җыйнак яки җәенке була. (Обращение может стоять в начале, в середине и в конце предложения.)
4) Кешедән кала башка җанлы һәм җансыз предметларга төбәп эндәшү күренешен сынландыру дип атыйлар. (В поэтической речи обращениями могут быть неодушевлённые существительные. Это один из приёмов олицетворения.)
III. Яңа теманы аңлату (3 нче слайд)
1. Бирем. Җөмләләрне укыгыз, җөмләнең грамматик кисәкләре буларак каралмый торган сүзләрне табыгыз.
1) Урманында кып-кызыл кура җиләк тә җир җиләк.
Күз ачып йомганчы, һичшиксез, җыярсың бер чиләк! (Г.Тукай)
(1 нче җөмләдәге һичшиксез сүзен җөмләнең грамматик кисәге итеп карый алмыйбыз, бу сүз сөйләүченең үз фикеренә нык ышанып әйтүен белдерә.)
Земляника и малина спеют в ягодном бору.
Не моргнув (несомненно), своё ведёрко переполнишь, не совру!
(Через слово несомненно говорящий выражает большую степень увереннос­ти.)
2) Табигый, алар, хыялда гына булса да, үзләрен көчле итеп күрсәтергә тырышалар. (И.Нуруллин) (Табигый сүзе фикернең гадәтилеген белдерә.)
Естественно, они стараются показать себя сильными, хотя бы в мечтах. (Слово естественно обозначает утверждение.)
2. Эш, хезмәт турында язып килгән мәкальләрен тыңлау, хезмәт турында әңгәмә үткәрү.
Мәкальләр:
► Кешенең кешелеге сүз белән түгел, эш белән.
► Эш яратудан осталык туа.
► Эшсез үткән бер көнең елдан да озынрак.
► Бер яхшы эш мең яхшы сүздән артык һ.б.
– Нинди кеше генә башлаган эшен азагына кадәр җиткерә ала? (Уңган, тырыш, максатчан, көчле, белемле кеше.)
– Андыйлар турында халыкта ни ди­ләр? («Тырышкан табар, ташка кадак кагар», диләр.)
IV. Теманы ныгыту (4 нче слайд)
1. Сорауларга җавап бирү, биремнәрне үтәү.
– Кереш сүзгә билгеләмә бирегез. (Сөйләүченең чынбарлыкка, сөйләмнең эчтәлегенә төрлечә мөнәсәбәтен белдерә торган сүзләр кереш сүзләр дип атала.)
– Кереш сүзләр нинди мәгънәләрне белдерәләр? (Кереш сүзләр җөмләдәге фикергә төрле мөнәсәбәтне белдерәләр: ышану һәм раслауны, фикергә бәйле төрле тойгыларны, фикер чыганагын, фикер нәтиҗәсен һ.б. )
– Кереш сүзләр янында нинди тыныш бил­геләре куела? (Кереш сүзләр җөмлә ба­шында килсә, алардан соң өтер, җөмлә ур­тасында килсә, ике яктан өтер, җөмлә ахы­рында килгәндә, алар алдыннан өтер куела.)
– Кереш сүзләр төзелеше (составы) ягыннан нинди була ала? (Кереш сүзләр җыйнак (димәк, әлбәттә һ.б.) һәм җәенке (дөресен әйткәндә, җыеп әйткәндә һ.б.) була һәм җөмләнең теләсә кайсы урынында килә ала.)
2. Дәреслек белән эш.
а) кагыйдәләрне чыгарган нәтиҗәләр белән чагыштыру;
ә) 211 нче күнегүне (I вариант – 1, 3, 5 нче; II вариант – 2, 4, 6 нчы җөмләләрне) язмача башкару, биремне үтәү, дөреслеген тикшерү).
V. Дәресне йомгаклау (үзбәя)
VI. Рефлексия
– Дәрестә нәрсә белдегез, нәрсәгә өйрәндегез?
VII. Өйгә эш: 138–139 нчы битләрдәге кагыйдәләрне өйрәнергә, 214 нче күнегүне эшләргә. Тест төзеп килергә.


Май санындагы башка материаллар белән биредә танышырга мөмкин.

Язмага реакция белдерегез

0

0

0

0

0

Реакция язылган инде

Комментарийлар

Һәр баланы тәрбияләү җае бар

Галиуллина Гөлсинә Әнвәр кызы, Әлки районы Карга төп белем мәктәбенең татар теле һәм әдәбияты укытучысы Киләчәк бүген төзелә, диләр. Һәрвакытта да җәмгыять алдында яшь буынны киләчәктә таяныч булырдай...

Галиуллина Гөлсинә Әнвәр кызы,
Әлки районы Карга төп белем мәктәбенең татар теле һәм әдәбияты укытучысы

Киләчәк бүген төзелә, диләр. Һәрвакытта да җәмгыять алдында яшь буынны киләчәктә таяныч булырдай итеп тәрбияләү бурычы торды. Татар халкының мәшһүр мәгърифәтчесе, күренекле фикер иясе, язучы журналист, тарихчы, педагог Ризаэддин Фәхреддин дә бала тәрбияләүне бишектән башларга кирәк дип язып калдыра. Ул: “Бала тәрбияләү – бөтен җәмгыять алдындагы изге һәм җаваплы бурыч ул”, – дип саный. Балага белем һәм тәрбия бирү – гаять кыен, четерекле эш. Бу гасырлар буе шулай булган һәм киләчәктә дә шулай булыр. Бала тәрбияләү – мәңгелек мәсъәлә.


Без авылда яшибез. Авылда бер кеше дә игътибарсыз калмый диярлек. Имеш, яшьләр усал, тәртипсез, әхлаксыз, тәмәке тарта, аракы эчә, сүгенә, әнисен әни дип, әтисен әти дип белми, картларны, кечкенәләрне кыерсыта, каршы дәшә... Шуның кадәр тәртипсез итеп кем үстерә соң аларны?! Туганда ук шундый булганнармы әллә? Әллә инде зурларга карап, үрнәк алып үскәнгә, олылар балаларга битараф булганга, шундый булып тәрбияләнделәр микән? Моның билгеле бер сәбәпләре бар. Кайбер ата-аналар баланы мәктәпкә әзерләүгә, укытуга, аны тәрбияләүгә җиңел карыйлар, аны икенче-өченче дәрәҗәдәге эш, алай гына да түгел, мәктәп, укытучы эше дип саныйлар. Дөрес, мәктәп тә, укытучы да балага ныклы белем һәм тәрбия бирергә тиеш. Бу – бәхәссез. Ә ата-ана? Алар да бу эштән читтә кала алмый. Мәктәп тә, ата-ана да бала язмышы өчен бер үк дәрәҗәдә җаваплы. Баланың мәктәптә укытучы янында көненә 5–6 сәгать булуын, калган вакытын гаиләдә уздыруын исәпкә алсак, ата-ананың җаваплылыгы тагын да арта төшүен берәү дә кире какмас. Иң беренче эш итеп, ата-ана баланы яхшы укырга әзерләргә, мәктәпкә йөри башлагач, яхшы уку өчен шартлар тудырырга, укытучы дәрестә башлаган эшне өйдә дәвам иттерергә тиеш. Ата-ана  – баланың шәхси укытучысы ул. Без, ата-аналар, балаларыбызга бары тик яхшылык кына телибез, өметләнәбез, хыялланабыз, ә тормыш кайвакыт хыялларыбызны чәлпәрәмә китерә. Үрнәк, зыялы гаиләләрдә дә әхлакый яктан тәрбиясез балалар булырга мөмкин. “Үзебез гаепле, нәрсәнедер күреп җиткермәдек бугай. Монысына яхшы тәрбия бирә алмадык”, – ди шундый гаилә атасы, сыкранып.


Адәм баласы дөньяга туа да, гаилә корбанына әверелә. Дилбегәне кай якка тартасың – шул якка чаба ул, нәрсә кушасың – шуны эшли. Әгәр баланы яшьли урманга илтсәң, хайвани кыланмышлар ала (моңа фәнни әдәбиятта күп мисал бар), сөйләшә дә белмәс дәрәҗәдә була. Ата-ана кайвакыт үзенчәлекле, кабатланмас шәхес тәрбияләүнең әһәмиятен аңлап бетерми. Балаларны еш кына үзләре теләгән калыпка кертергә, башкалар кебек тәрбияләргә тырыша. Иҗади шәхес буларак тәрбияләү балаларда үз-үзенә, үз теләкләренең тормышка ашыру мөмкинлегенә, кешенең язмышы үз кулында икәнлегенә ышаныч тудыра, уңышсызлыкның, күбесенчә, ялкаулыктан килгәненә инандыра.


 Балалар үсеп җиткәнче, вакытларының күп өлешен ата-аналары янында уздырган бер чорда аларга урамда ничек тәртипле булырга, табигатьне ничек сакларга, авыруларга, картларга ничек ярдәм итәргә кирәклеген турыдан-туры өйрәтергә зур мөмкинлекләр бар. Балалар – гаиләнең көзгесе. Үзара хөрмәт һәм ышаныч булган, хезмәт яраткан гаиләләрдә яхшы яки начар эшләре өчен үзе җавап бирергә тиешлегенә инанган кеше үсә. Бала, кечкенә вакытыннан ук, ярамаган эшләр өчен җавап бирәчәген белергә тиеш.Тора-бара аның психик карашы формалаша. Гаилә әгъзаларының үз эшләренә, әйткән сүзләренә, бурычларына мөнәсәбәте бала өчен үрнәк була, шулай итеп Законны хөрмәт итү тәрбияләнә.


Тәрбия бирү тамак туйдыруга гына кайтып калмасын иде. Элек ашарга да булмаган, аның каравы, кешеләрнең калебләре саф булган. Бала бишектән үк “Әллүки”гә, “Тәфтиләү”гә, әниләре иҗат иткән бишек җырларына изрәп йокыга киткән. Соңрак “Сак-сок” бәетендәге балаларны кызганып, әкиятләрдәге батырларга охшарга тырышкан. Ә хәзер бар нәрсәсе дә җитеш булган күп баланың бер нәрсәгә омтылышы, кызыксынуы, соклану хисе юк. Мәгънәсе дә аңлаешсыз булган “башка сугып тора торган” чит ил җырын тыңлап, миңгерәп “ял итә” балалар. Дәүләт эшен генә белгән олылар тарафыннан игътибар да бик аз. Хәзер инде бүтән заман, диләр. “Балалар мәктәп бетереп туа”, – диләр, кисәтү дә юк, тирә-яктагы матурлыкны күрә белергә өйрәтүчеләр дә азая, ни кызганыч...


Мәктәптә балаларга сыйныф сәгатендә әхлак дәресләре дә укытам. Бу дәресләргә, чиратлап, әти-әниләрне дә чакырам. Битараф булмаганнары килә. Балаларының уңай якка үзгәрүләрен шатланып сөйлиләр. Укучыларның ихтыяр көче, тырышлыклары сизелә. Минем уйлавымча, бүгенге көндә әхлак дәресләре программада булса, балалар арасында тәмәке тартучылар, наркоманнар, эчкечеләр булмас иде, дип уйлыйм. Бүгенге көндә әхлак дәресе балаларга гына түгел, җир йөзендә яшәүче һәркемгә дә файдалы булачак.


Гаилә генә бирә торган бик күп сыйфатлар формалашуга бернинди компьютер, планшет, телевизор да йогынты ясый алмый. Әллә хәзерге балалар кичәге битараф буын балалары булганга шундыймы? Бу сорауга җавапны әллә нинди энциклопедик китаплардан эзләргә дә түгел, минемчә, Коръән алып укырга, буш сүз сөйләүдән, бу күпкә файдалырак.


Ата-аналар белән балаларда буш вакытларын бергә үткәрергә омтылыш тудыру бик мөһимдер, дип уйлыйм мин. Без яңарыш чорында яшибез. Киләчәккә өмет баглап, яшь буынны тәрбияләгәндә, әби-бабаларыбыз яшәгән дәверләргә караш тоту бик мөһим. Гаиләдә әби-бабай тәрбиясе дә зур роль уйный, өлкәннәрне хөрмәт итәргә өйрәнеп үсә балалар. Баланың тәрбиялелеге үз өендә, туганнары белән аралашуында да күренә. Тәрбияле бала кешеләрдән узып сөйләшми, үзен-үзе зурга куймый. Өйдә балалар дәресләрен әзерләгән вакытта, теләсә ни белән ( музыка “акырту”, карта уеннары) шөгыльләнгән әти-әниләрнең балалары беркайчан тәрбияле булмый. Мондый гаиләләр тәрбияне күбрәк мәктәп өстенә тапшыра. Авылда ата тәрбиясе иң югары дәрәҗәдә тора. Ата – гаилә намусын саклаучы. Гаиләдә дини тәрбиянең булуы да балага уңай тәэсир итә. Бу алымнарның барысы да бер агач кәүсәсе формалаштырган кебек мәктәпнең методик җитәкчелегендә даими алып барылса, һичшиксез, тәрбияле бала үсәчәк.

Следите за самым важным и интересным в Telegram-каналеТатмедиа

Яңалыклар битенә керегез
БАШКА ЯЗМАЛАР

Ишетми калмагыз

Аудиоязмалар

  • Гильм Камай

  • Җәлилнең якын дусты

  • Ирек Нигъмәти - "Кояш сүнде ул йортта"

  • Ләйлә Минһаҗева - "Милләтебезгә тугры, буыннарга үрнәк шәхес"


ТӘКЪДИМ ИТӘБЕЗ