Рус телле аудиториядә татар әдәбияты: культурологик аспект

Рамил Ханнанов,
филология фәннәре кандидаты

Татар халкының сүз сәнгате тирән та­мырларга ия. Аның башлангычы бик борынгы чорларга, ерак гасырларга барып тоташа. Язма сүз әле дөньяга тумаган заманнарда ук безнең матур әдәбиятыбыз булган. Ул телдән-телгә күчкән, акын-чичәннәр, импровизатор шагыйрьләр, җор телле аерым шәхесләр тарафыннан халыкка җиткерелгән, әдәп-әхлак мәсьәләләренә нигез булган, кешелекне аң-белемле итүдә әһәмиятле вазифа башкарган.

Матур әдәбиятыбыз дөнья халыкларының культура мохитеннән бер вакытта да читләшмәгән. Әдәби-мәдәни багланышлар Европа һәм рус халкы киңлекләренә дә бик тиз үтеп кергән. Берсен-берсе хөрмәт итеп, берсенең казанышларының уңай якларын икенчесе үзенеке кебек кабул итеп, аннан өйрәнеп тереклек иткәндә генә, ил зур бер көчле ташкын булып яши, үсә һәм камилләшә.

Россия кебек зур, бик күп халыкларны үз канаты астына туплаган илдә татар әдәбиятының да мәртәбәле урыны бар, һәм ул әлеге илдә яшәүче милләт вәкилләренә хаклы рәвештә тәкъдим ителергә лаек.

Бу һәм башка бик күп үзенчәлекләрне исәпкә алып, рус телле яшь буынга – Россия җәмгыятенең киләчәген тәрбияләячәк ул-кызларга татар культурасын, рухын аңлату, белдерү, аның үзе өчен кирәкле, файдалы булачагына төшендерү – зарури шартларыбызның берсе.

Әдәбият фәне культураның нигезен тәшкил иткән сәнгатьнең бер төре булып торуын истә тоткан хәлдә, әдәби әсәрне культурологик аспектта бәяләү, шәрехләү үзен аклый. Федераль дәүләт белем бирү стандартлары таләпләренә җавап бирер­лек итеп, рус телендә төп гомуми белем алучы укучылар өчен төзелгән татар әдәбия­ты дәреслекләренең (авторлары: Мотыйгуллина Ә.Р., Ханнанов Р.Г. һ.б.) барлык фәннәрне өйрәнү барышындагы фундаменталь төшкә (фундаментальное ядро), универсаль уку гамәлләренә нигезләнүе, укучыларның яшь һәм әдәби үсеш дәрәҗәсен исәпкә алу шарт. Укыту һәм тәрбиянең гомуми нәтиҗәләре иҗтимагый, шәхси, танып белү һәм коммуникатив үсешне тәэмин итеп, укучыларның белемнәрен, күнекмәләрен үстереп, дөньяны танып белүгә әзерләп, хезмәттәшлеккә, үзлегеннән белем алуга, камиллеккә омтылучы шәхес тәрбияләүгә барып тоташа.

Аерым алганда, уку-укытуга системалы-гамәли якын килү нәтиҗәсендә, укучыларның иҗтимагый үсешенә (халыкның рухи кыйммәтләрен аңлаучы, үстерүче Россия гражданины тәрбияләү); шәхси үсешенә (иҗади яктан сәләтле, компетентлы, үзаңы үскән, үзлегеннән белем алырга, үзенең гражданлык карашларын ачыктан-ачык белдерергә сәләтле, үз-үзе­нә тәнкыйди карашта булган, тормыш авыр­лыкларына каршы торырлык шәхес тәрбияләү); танып белү эшчәнлеген үстерүгә (фәнни дөнья сурәтен аңлаучы, үзенең танып белү һәм интеллектуаль эшчәнлеге белән идарә итә ала торган, уку, белем алу чараларын күзаллый торган, репрезентатив, символик, логик, иҗади фикерләү сәләте үскән, рефлексиягә сәләтле укучы тәрбияләү); коммуникатив үсешкә (аралашу компетенциясе үскән, тыңлый һәм диалогта, гомуми сөйләшүдә катнаша  алырлык, туган телен, рус телен, чит телне камил белүенә) басым ясалырга тиеш.

Күпмилләтле мохиттә гомуми әдәби белем биргәндә, универсаль уку гамәлләре (алга таба — УУГ) дүрт блокка бүлеп каралды. Алар арасында шәхси УУГ — тормышчан, шәхескә юнәлтелгән, һөнәри юнәлештә үз юлын табуга, кешенең эчке потенциалын рациональ файдалана белүенә бәйле блок. Регулятив УУГ планлаштырырга өйрәтү, фаразлау, коррекция, бәяләү кебек якларны үзәккә ала. Танып белү УУГны алгы планга чыгарган блокта логик, проб­леманы кую һәм чишүгә юнәлтелгән, тамга-символик якны иңләгән гомум­уку гамәлләренә игътибар ителә. Коммуникатив УУГ кешеләр язмышына битараф булмауны, ярдәмчеллек сыйфатларын тәрбия­ләүне, иҗтимагый компетентлылыкны үз эченә ала. Универсаль уку гамәлләрен рус телле балаларга татар әдәбиятын укыту барышында куллану нәтиҗәсендә, укучыларны мөстәкыйль эшләргә өйрәтү юнәлеше көчәйде (мәсәлән, өй эше бирү — берничә вариантта). Шул рәвешле, татар әдәбиятын өйрәнүнең максаты да ачыкланды: туган халкының һәм җирле халыкның телен, мәдәниятен, әдәбиятын яхшы белгән, ­һәрьяктан камил, милли горурлык хисләре үскән шәхес (гражданин) тәрбияләү.

Әлеге максатны тормышка ашыру өчен, түбәндәге бурычлар билгеләнде:
• Татарстан төбәгендә яшәп, җирле халык белән аралашкан укучыларны төбәкнең әдәби-мәдәни байлыгы белән якыннан таныштыру;
• татар әдәбияты турындагы мәгъ­лүматларны төрле халык фольклоры, әдәбияты, мәдәнияте, милли образлары белән чагыштырма-типологик аспектта бирү;
• татар халык авыз иҗаты турында тулы күзаллау булдыру, аны баланың үз туган халкының рухи җәүһәрләре белән чагыштырырга күнектерү;
• татар әдипләре, сәнгать әһелләре турында күзаллау булдыру, аларны танырга, иҗатларын аңларга, башка халыкларның сүз сәнгатен, культурасын үстерүчеләр белән чагыштырма планда бәяләргә өйрәтү;
• татар, рус, Россиядә яшәүче башка халыклар, бөтендөнья әдәбияты белеме казанышларының уртак нигезен аңлау, аларны үстерү һәм киңәйтү.

Әлеге максат һәм бурычларга ирешү өчен, түбәндәге принципларны истә тотарга тиеш булабыз. Рус телендә сөйләшүче балаларга татар әдәбиятының асылын төшендерү өчен, укытучының сүз сәнгате серләрен яхшы белүе, иҗади эшләү күнекмәләре булуы таләп ителә. Мәктәп укучысына сүз сәнгатенең серләрен ачуда эстетик принцип (укытучының матурлыкны күрә алуы һәм башкаларны да күрергә өйрәтә алуы), эзлеклелек (укучы алган белемнең тулыланып, баеп баруы), әдәбиятны сүз сәнгате буларак өйрәнү (татар телендә язылган әсәрләрдә әдәби образларны ачу үзенчәлекләрен, татар теленең матурлыгын күрергә өйрәтү), күләме ягыннан кечкенә булган әсәрләргә шәхси мөнәсәбәт булдыру, ягъни психологик принцип (мәктәп баласының яшь үзенчәлекләрен, әдәби әзерлек дәрәҗәсен исәпкә алып эш итү) ярдәмгә килә. Аерым игътибар коммуникативлык принцибына бирелә. Бу принципның өстенлеге рус телендә сөйләшүче укучыларның әдәби әсәр аша татар теленең серләренә тирәнрәк төшенүләре, матур әдәбият әсәре хакында сорауларга нигезләнеп сөйли алулары, үз фикерләрен ачык әйтә белүләре, әдәби әсәрнең аралашу чарасына әверелүе белән дә бәйле. Укучыларның әдәби әсәрне кабул итү һәм әдәби үсеш үзенчәлекләрен исәпкә алып, дифференциацияләү (аерым төркемнәргә аерып, бүлеп эшләү) һәм интеграцияләү (татар теле һәм рус әдәбияты дәресләрендә алынган теоретик белемнәрне һәм гамәли эш күнекмәләрен файдалану) дә үзәккә алына.

Рус телле аудиториянең аерым үзенчәлекле якларына тукталу сорала.

<…>

Тулы варианты белән «Мәгариф» журналының №4 (апрель, 2015) санында танышырга була. («Электрон подписка»да)