«Без – табигать балалары»

(Сыйныфтан тыш чара)

Зөлфия БИКЧУРОВА,

Чүпрәле районы Иске Шәйморза урта мәктәбенең югары квалификация категорияле биология укытучысы

Максат: укучыларны урман, бакча, елга, сулыклар, чишмәләрне карау, саклау тәртипләре белән таныштыру, аларда табигатьне саклау хисе тәрбияләү; балаларның танып-белү сәләтләрен үстерү.

Кичә барышы

1 нче алып баручы.

Һәр көн саен хәерле көн телим,

Аяз көннәр телим илемә.

Биек күкләр телим бөркетләргә,

Һәм иминлек телим илемә.

Хәерле көн димен һәр бөркеткә,

Кояшлы көн телим гөлләргә.

Сөйкемлелек телим яшь кызларга,

Һәм сабырлык телим ирләргә.

2 нче алып баручы.

Юлчыларга хәерле юл телим,

Чәчәкләргә карап елмаям.

Һәрбер кеше якын кардәш сыман,

Үз балам күк һәр бала.

Шуңа күрә, хәерле көн телим

Таңнар туган саен җиремә.

Аяз көннәр телим һәммәгезгә

Һәм иминлек телим илемә.

1 нче алып баручы. Табигатьне өйрәнү, саклау ысулларын табар өчен без бүген сезнең белән экологик сәяхәткә чыгарбыз. Юлда тукталышлар ясарбыз, табигать турындагы белемнәребезне арттырырбыз. Сәяхәт вакытында без үзебезгә әдәплелеккә өйрәтүче табигать-ананы, дуслыкны, тапкырлыкны, җырны юлдаш итеп алырбыз. Алар белән юлыбыз тиз һәм күңелле узар.

2 нче алып баручы. Сәяхәтебезне ике «көймә»гә утырып башларбыз. Беренче «көймә»дәгеләр – «Зирәкләр», икенчесе «Тапкырлар» командасы булыр.  Сәяхәткә кузгалыр алдыннан бер мәкальне искә төшерик әле: «Юлга чыксаң, иптәшең үзеңнән яхшырак булсын». Ә чын иптәш нинди була икән соң?

«Зирәкләр» командасыннан бер бала (Х.Халиковның «Эшләпәле дуслар» шигыреннән өзек укый.)

Дуслар белән дус булганга

Шатлан син, шатлан син.

Юха белән дус булудан

Саклан син, саклан син.

Карама син теленә, теленә,

Дус бит юлда беленә, беленә.

Дустың булсын берне бишкә

Бүләрлек, бүләрлек,

Синең өчен аягүрә

Үләрлек, үләрлек.

1 нче алып баручы. Без дә, дусларым, һәрвакыт үзара дус яшик, бигрәк тә табигатебез дуслары булыйк.

(«Уртаклаш кешенең кайгысын» дигән җыр башкарыла.)

Сәяхәтебезнең 1 нче тукталышы – «Елга». («Зирәкләр» һәм «Тапкырлар» командаларына сораулар презентация слайдында чыга бара.)

Илебездәге кайсы сулыкны диңгез дип тә, күл дип тә атап йөртәләр? Ә ни өчен аны елгалар рәтенә кертеп булмый? (Арал)

Татарстанда күпме елга бар? (Республикабызда барлыгы 19601 км озынлыкта булган 3 меңгә якын эреле-ваклы елга бар.)

Татарстанда ничә зур сусаклагыч бар һәм алар ниндиләр? (Барысы дүрт сусаклагыч бар: Куйбышев, Түбән Кама (өлешчә), Зәй, Карабаш сусаклагычлары. Алардагы гомуми су запасы 60 куб. км чамасы.)

Кое төбендә нәрсә бар? («Е» хәрефе)

Су кайда коры була? (География картасында)

Суны кайчан иләк белән ташыйлар? (Карга әйләнгәч.)

Илебезнең кайсы төбәген «дүрт елга иле» дип атыйлар һәм ни өчен? (Татарстанны, чөнки безнең республика территориясеннән дүрт зур елга: Идел, Кама (Чулман), Вятка (Нократ), Агыйдел елгалары ага.)

Идел елгасының Татарстандагы кайсы кушылдыгы Иделгә параллель, тик капма-каршы якка ага? (Зөя елгасы. Туристлар күптәннән Зөянең әлеге сыйфатыннан файдаланган. Алар, Идел буйлап агым уңаена барып, Ульяновск  каласы янында көймәләрен Зөя елгасына күчергәннәр һәм, агым уңаена йөзеп, Казанга кадәр килә торган булганнар. Тик Куйбышев сусаклагычы төзелгәннән соң, хәлләр үзгәргән.)

Татарстандагы елгаларның кайсысы иң озыны һәм иң тиз агышлысы?  (Ык елгасы. Оренбург өлкәсендә башланып, ул республикабызның Баулы, Азнакай, Мөслим, Актаныш, Минзәлә, Менделеевск районнары территориясен кичеп үтә һәм Кама елгасына килепкушыла. Аның озынлыгы 570 км дан артык. Шуның өстенә Ык – республикабыздагы иң тиз агымлы елга да. Мәсәлән, аның урыны-урыны белән секундына 45 куб. м су үткәрә торган урыннары бар.)                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           

(Һәр дөрес җавап өчен 1 балл бирелә.)

Укытучы. Дусларым, сезнең балыкларның зарланганын ишеткәнегез бармы. Шигырь тыңлап китик әле.

«Тапкырлар» командасыннан бер бала.

Без яшәгән илләрдә:

Елгаларда, күлләрдә,

Су асты катларында,

Бормалы чатларында,

Мүкләрдә һәм ләмнәрдә,

Каян килгән нәрсәләр бу:

Галошлар, итекләр,

Күгәргән үтүкләр

Кәчтерүл-чиләкләр,

Иләкләр-көрәкләр,

Буяулар, цементлар,

Ташландык уенчыклар.

Кирпечләр, ярчыклар,

Целлофан капчыклар.

Болар безнең су иленә

Каян килгән?

Нигә килгән?

Укытучы. Командаларга сораулар тәгъдим итәм:

– Бу ташландыклар каян килгән?

– Нинди чаралар күрергә кирәк?

(Җавапларга балл куела бара.)

 («Ага чишмә»  дигән җыр (С.Хәким сүзләре, Ф.Мортазин көе) башкарыла.)

2 нче тукталыш – «Урман»

Татарстанда урманнар күпме мәйдан били? (Республикабыз территориясенең 17 процент чамасын урманнар алып тора.)

Нинди агач утта янмый? (Табагач)

Урманга нәрсә белән баралар? (Юл белән)

Себердә киң таралган кайсы агачны «тайга баһадиры» диләр? (Карагай агачын)

Кайсы агачның яфраклары яңгыр алдыннан 3 – 4 тәүлек алдан яшь «коя» башлый? (Өрәңге)

Җир йөзендә килеп чыгышы ягыннан кайсы агач иң борынгысы? (Секвойя)

Яшен кайсы агачны ешрак суга? (Имәнне. Чөнки аның артык тирәнгә киткән тамырлары җир белән бик нык тоташкан.)

Иң музыкаль ылыслы агач. (Чыршы)

(Шырпыны кайсы агачтан ясыйлар? (Усактан)

Каенның кайрысы ни өчен ак төстә? (Чөнки аның составында бутулин матдәсе бар.)

(Һәр дөрес җавап өчен  1 очко куела.)

Укытучы. Урман – безнең байлыгыбыз. Шуңа күрә ул байлыкны кадерләп сакларга кирәк. Ә урманны ничек саклап була, моның өчен урманга баргач, нәрсәләр эшләргә ярамый?

(Һәр җавап өчен 1 очко бирелә.)

«Агачлар бәхәсе» дигән конкурс

Командалар бер агач рәсемен сайлап алырга һәм аның иң кирәкле агач икәнен дәлилләргә тиеш.

(В.Монасыйповның «Шифалы табиблар» дигән әсәреннән сәхнәләштерелгән күренеш тәкъдим ителә.)

«Яшь каләмчеләр» конкурсы

Урманда үсемлекләр генә түгел, хайваннар да бик күп. Командалар, берәр хайван рәсемен ала да, көндәшенә күрсәтмичә, 3 минут дәвамында сайлап алган хайван турында хикәя төзи, ләкин исемен атамый. Ә башка команда кешесе бу хайванны танып, исемен әйтергә тиеш. Мәсәлән, тукран, карга, бүре, куян.

3 нче  тукталыш – «Мәкальләр һәм әйтемнәр утравы»

1 нче алып баручы. Бу утрауга керер өчен командалар ни дәрәҗәдә мәкаль һәм әйтемнәр белүен дәлилләргә тиеш. Әйдәгез, бу мәкальләрнең башы слайдта, ә ахырын сез әйтә барырсыз. Һәр дөрес җавап өчен командага – 1 очко.

           Аерылганны аю ашар, ... (бүленгәнне бүре ашар).

           Арпа иккән... (арыш икмәс).

           Буш карбызда... (орлык күп).

           Аюдан курыккан... (бүрегә юлыккан).

           Каз үзе чүлдә булса да. ... (күзе күлдә булыр).

           Кош канаты белән, ... (кеше дуслары белән көчле).

Алабута орлыгы булганчы... (солының саламы бул).

Тигәнәк чәчеп... (бодай ура алмассың).

Каенның тузын макта, ... (имәннең үзен макта).

Аяз елны алма күп, ... (явым елны гөмбә күп).

          Зур урманда карга булганчы, ... (бәләкәй куакта былбыл булсаңчы).

          Алдан кычкырган кәккүкнең,.. (башы таз булыр).   

«Яшь рәссамнар» конкурсы.

Һәр командадан берәр уенчы чыга һәм, күзен бәйләп, табигать күренеше рәсемен ясый.

2 нче алып баручы. Командалар рәсем ясаган арада җанатар тамашачылар белән уйнап алыйк. («Сорау-җавап» турниры үткәрелә.)

           Табигатьтәге иң нечкә җеп. (Пәрәвез чәчтән мең тапкырга нәзегрәк.)

           Бал корты чаккач үлә. Ни өчен? (Ук тәндә кала, шул җәрәхәттән бал корты үлә.)

           Ни өчен кышкы суыкта чыпчыклар һәм вак кошлар каурыйларын тырпайта? (Тырпайган каурыйлар арасында һава күп була, һәм җылылык аз югала.)

          Кайсы хайваннарның йоклаганда күзләре ачык була? (Еланнар һәм балыкларныкы)

4 нче тукталыш – «Табышмаклар илендә»

Күмер түгел, ут түгел, тотсаң кулны пешерә. (Кычыткан)

Урмый, чәчми, ил өстендә көн итә. (Чыпчык)

Күтәреп була, ыргытып булмый. Ул нәрсә? (Мамык)

Эсселәнгән саен кат-кат тун кия. (Кәбестә)

Урманда утсыз казан кайный. (Кырмыска оясы)

Җәй буе акыл сата, кышын боз булып ката. (Бака)

Түгәрәк кенә кызыл йорт, эче тулы корт. (Помидор)

Куянның арт аягы нигә озын? (Ал аягы кыска булганга)

Сыер ни өчен ята? (Утыра алмаганга)

Каз нигә йөзә? (Аягы су төбенә тимәгәнгә)

5 нче тукталыш – «Табигать кочагында»

Командалар өй эше итеп бирелгән «Табигать кочагында» дигән темага сәхнәләштерелгән тамаша күрсәтә.

III. Уен-бәйгегә йомгак ясау

Укытучы. Укучылар, сез бүген бик матур уен күрсәттегез.

Әйе, без – табигать балалары, ә табигать – безнең хуҗабыз! Әйдәгез, бергәләп табигатьне саклыйк. Бездән соң килүче буынга, суларыбыз чиста, һавабыз саф, урманнарыбыз яшел килеш саклансын. Табигатьне саклау – һәрберебезнең изге бурычы! Кешене туендыручы, киендерүче, суларга һава, сусаганда су биргән табигать-ана бүген ярдәм көтә. Аның киләчәге сезнең кулда!