Татар телендә гомуми белем бирү оешмалары өчен татар теленнән язма эшләр

27 октября 2014 Мәгариф

(Уку елының беренче яртысына татар телендә гомуми белем бирү оешмалары өчен язма эшләр*)V СЫЙНЫФДиктантИсәнме, яңа көн!Үз илемдә, үз туган җиремдә яңа көн туа. Сулар һавам да, эчәр суым да татлы, шифа...

(Уку елының беренче яртысына татар телендә гомуми белем бирү оешмалары өчен язма эшләр*)

V СЫЙНЫФ

Диктант

Исәнме, яңа көн!

Үз илемдә, үз туган җиремдә яңа көн туа. Сулар һавам да, эчәр суым да татлы, шифалы синдә, туган җирем! Һәр тереклек иясе – чәчкә-гөлләр дә, тау-ташлар да үзләренең барлыгы турында дөньяга аваз сала. Үз илемнең йомшак шаян җилләре чәчләремнән сыйпап, иркәләп үтәләр. Мондый матурлыкны, җан рәхәтен бары тик үз илеңдә генә, туган җиреңдә генә тоясың. Җир-анамның уңдырышлы туфрагында шаулап үскән тук башаклар да:

– Исәнме, яңа көн! — дип, кояшка елмая.

Син дә, кешем, күңелеңне пакьлә, яңа туган көнгә куан. Туган илең, туган җирең белән горурлана бел. Аны якласаң, кодрәтең артыр. Туган ил, туган җир һәммәбезгә дә газиз, кадерле ул. Шул хакта онытма син! (101 сүз) (Д.Гайнетдиновадан)

Бирем

1. Аерып бирелгән сүзләрнең авазларын язарга.

2. Тексттан сингармонизмның рәт гармониясенә буйсынмаган сүзләрне табып язып алырга.

VI СЫЙНЫФ

Диктант

Кече елга буенда

Азат, Айтуган һәм Самат – минем кебек хыялый малайлар. Самат минем классташым да әле. Азат, Айтуган сеңлем Зәйтүнә белән бергә укыйлар. Төрле сыйныфта укысак та, без бик дуслар. Җәй буе бер-беребезгә чиратлап көтү көтәргә булышабыз, бергәләп елгага су коенырга, балык тотарга йөрибез. Ә иң яраткан шөгылебез – Кече елга буенда ат узышлары үткәрү. Яшел чирәмгә кырын ятып, һәрберебез башта атларның тамак туйдырганын көтәбез. Аннан дистәдән артык ат арасыннан үзебезнекен генә сайлап, бер-беребезгә мактанышабыз... Минеке кебек юртак беркемдә дә юк, имеш. Һәммәбезгә үзенеке кадерле. Әнә теге елкылдап торган чем-карасы – Чегән кушаматлысы – минеке. Мин аны беркемгә дә бирмим. Кайбер вакытларда Чегән өчен тарткалашып елар чиккә җитәбез. Шулай да үземнекен итәм, Чегән барыбер минеке була. Әтием атлары бит ул. (113 сүз) (Д.Гайнетдиновадан)

Бирем

1. Аерып бирелгән сүзләргә морфологик анализ ясарга.

2. Тексттан ялгызлык исемнәрне табып язып алырга.

VII СЫЙНЫФ

Диктант

«Кояш балалары»

Җәй буе кояшта каралган Искәндәр бүген дә шат күңел белән Аяз абыйларына керде. Өс-башы пөхтә, чалбары да үтүкләнгән. Аяз абыйсы Асия белән икесенең портретын ясарга вәгъдә итте. Ул аны күптән башлап куйган иде инде. Эшләве нигәдер озаккарак сузылды, ләкин ихластан язды ул бу картинаны. Исеме дә «Кояш балалары» дип атала. Чәчәкле болыннан Искәндәр белән Асия җитәкләшеп киләләр. Аларны аллы-гөлле чәчәкләр каршылый. Бу картинадан ниндидер бер җылылык, ихласлылык бөркелеп тора. Бәлки, күңел биреп эшләгәнгәдер. Моңа кадәр ул «Күккә ашу» дигән картинасын шулай дәртләнеп эшләгән иде. Соңгы вакытларда иҗат иткән эшләренә үзе дә соклана Аяз Баязитович. Кыш урталарына шәхси күргәзмәсе дә ачылырга тиеш, бәлки, шул уе да рухландырадыр.

Искәндәрдә дә, Асиядә дә сабыйларча риясызлык, бераз гына гамьсезлек сизелеп тора сыман.

Инде картина төгәлләнгән дияргә була. Аяз Баязитович аңа соңгы штрихлар ясый...(129 сүз)

(Д.Гайнетдиновадан)

Бирем

1. Аерып күрсәтелгән җөмләләрдән сүзтезмәләрне аерып алырга, бер сүзтезмәгә анализ ясарга.

VIII СЫЙНЫФ

Диктант

Көзге урман

Җәйге каникулның яртысы узып та китте. Әле безнең рәхәтләнеп урманга сәяхәткә дә барганыбыз юк. Әллә вакыт җитмәде, әллә инде өлкәннәрдән башка гына барырга батырчылык итмәдек, сәбәбен үзем дә белмим.

Ә менә август ахырының сихри бер матур көнендә, түбән очта яшәүче сыйныфташым Ришат: «Әйдә, урманга барып кайтыйк», – дигәч, куанычымнан «Ур-ра-а!» дип кычкырып җибәрүемне сизми дә калдым.

Көзге урманны аеруча яратам мин. Җәй белән саубуллашу берникадәр моңсу булса да, көзнең үз матурлыгы, үз муллыгы, берни белән чагыштыргысыз алтын-кызыл төсләре бар. Әлегә безгә көз хәбәрен каеннарның кояш «үбеп» төсе уңа башлаган алтын тәңкәләрдәй яфраклары китерде. «Бигрәк тә матур инде бу көзге урман», – дип хозурлана-хозурлана, урман эченә үтәбез.

Ә ул безне тәмле-татлы сый-нигъмәтләре белән дә сөендерә. Һай, бу Табигать-ананың юмартлыгы!..

Без, Ришат белән икәүләп, урманның бөтен матурлыгын күреп калырга тырышабыз, һәм табигатьнең байлыкларын кулларыбыз белән тотып карау, җаннарыбызны тулыландыру өчен юлыбызны дәвам итәбез... (139 сүз)

(Д.Гайнетдиновадан)

Бирем

Туры сөйләмле җөмләләрне кыек сөйләмгә әйләндерергә.

IX сыйныф

Бу уку елында да, республикабызда IX сыйныф укучылары өчен татар теленнән Дәүләт йомгаклау аттестациясенең яңа формада уздырылуын истә тотып, уку елының I яртыеллыгы өчен укучыларның белемнәрен бәяләү контроль эшләрен яңа формада тәкъдим итәбез. IX сыйныф укучылары өчен биремнәр өч өлештән тора. Укучылар кыска изложение язарга, тәкъдим ителгән текст буенча 16 бирем башкарырга, әдәби-иҗади инша язарга тиешләр.

Изложение өчен тәкъдим ителгән текстны укытучы ике тапкыр укып чыгарга тиеш. Контроль эшнең беренче һәм өченче өлешләре аерым битләрдә, икенче өлеш бирем язылган битләрдә үк башкарыла.

Тәкъдим ителгән материаллар укучыларны имтиханнарга әзерләгәндә дә файдаланыла ала.

1 нче өлеш

Текстны тыңлагыз һәм кыска изложение языгыз. Истә тотыгыз: сез текстның тулы эчтәлеген бирергә тиеш.

Изложение күләме 70 сүздән дә ким булмаска тиеш.

Изложениене чиста, пөхтә, дөрес почерк белән аерым биттә языгыз.

Чишмә тынып калды

...Бервакыт чишмәнең суы кимеде. Бу хәл авыл халкын бик борчыды. Озак та үтмәде, каяндыр олы агайлар килеп, чишмәне караганнар да шартлатырга кирәк дигән фикергә килгәннәр.

Тын бер иртәдә минем колагыма көчле шартлау тавышы ишетелде. Мин тиз генә урамга атылып чыктым. Күрәм, бөтен халык чишмәгә таба йөгерә, бер-берсен бүлдерә-бүлдерә үзләре нидер сөйләшәләр. Аларга мин дә иярдем. Чишмә башындагы таш кисәкләрен, балчык өемнәрен күреп, йөрәк әрнеп куйды. Тау астына, чишмә аккан урынга төшәм. Чишмә бөтенләй капланган, улагы, чәрдәкләнеп, төрле якка сибелгән. Бу күренеш мине тетрәндереп җибәрде. Ирексездән күзләремне яшь каплады һәм мин, бу хәлне күрмәс өчен, өйгә йөгердем. Үкси-үкси еладым: бу бит минем изге чишмәм иде.

Шул вакыттан чишмә тынып калды, аңа җан бирүче булмады. Шулай итеп, бабаларыбызны, әтиләребезне һәм безне тудырган чишмә онытыла барды. Бүгенге балалар инде чишмәне бөтенләй белмиләр.

2 нче өлеш

Текстны укыгыз һәм А1 – А7 биремнәрен башкарыгыз. Һәр биремгә дүрт төрле җавап бирелгән, аларның берсе генә дөрес. Дөрес җавапларны түгәрәк белән әйләндереп алыгыз.

(1) Буй җитеп, әти-әнидән кача-поса гына малайлар белән дустанә сөйләшеп йөри башлагач, чишмә буе безнең изге урыныбызга әйләнде. (2) Хатирәләр, хатирәләр... (3) Күзләребез ялгыш кына очраша да, оялудан кызарып, башларыбызны аска иябез. (4) Озаклап чишмәгә карап торабыз. (5) Менә шунда карашларыбыз янә очраша да инде. (6) Без бер-беребездән күзләребезне ала алмыйбыз. (7) Шуннан соң мин бик күп мәртәбәләр чишмәдән аның күзләрен эзләдем. (8) Ул еракларда, ил чигендә сакта торганда да, аңа язган сәлам хатларында да мин: «Чишмә агышлары юсын сагышларны...» – дип яза идем. (9) Чөнки мин сагынган вакытларымда күзләребезнең бер-беребезгә озак итеп карап торуларын исемә төшерә идем.

(10) Синең мәңге-мәңге агуыңны тели идем мин <...> чишмәм! (11) Бары синең агышың гына мине юата. (12) Эчкерсез саф мәхәббәтнең шаһиты булып, чишмәнең гөнаһсыз күзләре елмая иде миңа.

(13) Чишмәләр әйтерсең лә төнлә йолдызларга, көндез кояшка берөзлексез сер сөйли. (14) Гүя гасырлар буе сөйләп тә бетерә алмаган серләре кояш нурларына күчә. (15) Син игътибар белән күзәт аларны, бәлки, сиңа да ул тылсымын энҗе бөртекләре аша белдерер. (16) Чишмәнең бихисап көмеш тамчылары, кояш нурларына үрелеп, иң оста рәссам да төшерә алмаслык төсләрдән салават күперләре ясый.

(17) Чишмәнең берни белән дә чагыштырып булмый торган моңлы агышына өздереп-өздереп сайраган сандугачлар тавышы кушыла.

(18) Ул, үзенең үтәр юлын дәвам иттереп, зәңгәр күккә елмая-елмая ага да ага...

(Д.Гайнетдиновадан)

А1. Ирен гармониясе күзәтелгән сүзне билгеләгез.

1) сөйләшеп;

2) бөртекләре;

3) кояш;

4) гаҗәеп.

А2. Кайсы җөмләдә сингармонизмга буйсынмаган сүз бар?

1) Озаклап чишмәгә карап торабыз.

2) Синең мәңге-мәңге агуыңны тели идем мин, чишмәм!

3) Бары синең агышың гына мине юата.

4) Сиңа да ул тылсымын энҗе бөртекләре аша белдерер.

А3. Яңгырау тартыклар гына булган сүзне күрсәтегез:

1) йолдызларга;

2) кояшка;

3) сандугачлар;

4) игътибар.

А4. Кайсы җөмләдә күчерелмә мәгънәдәге сүз бар?

1) бала елмая;

2) кыз елмая;

3) әни елмая;

4) күзләре елмая.

А5. Сөйләмнең тәэсир итү көчен арттыру өчен, кайсы җөмләдә кире сүз тәртибе күзәтелә?

1) Шуннан соң мин бик күп мәртәбәләр чишмәдән аның күзләрен эзләдем.

2) Бары синең агышың гына мине юата.

3) Синең мәңге-мәңге агуыңны тели идем мин, чишмәм.

4) Чишмәләр әйтерсең лә төнлә йолдызларга, көндез кояшка берөзлексез сер сөйли.

А6. Антонимнар булган җөмләне билгеләгез.

1) Күзләребез ялгыш кына очраша да, оялудан кызарып, башларыбызны аска иябез.

2) Эчкерсез саф мәхәббәтнең шаһиты булып, чишмәнең гөнаһсыз күзләре елмая иде миңа.

3) Син игътибар белән күзәт аларны, бәлки, сиңа да ул тылсымын энҗе бөртекләре аша белдерер.

4) Чишмәләр әйтерсең лә төнлә йолдызларга, көндез кояшка берөзлексез сер сөйли.

А7. Ясагыч кушымча белән ясалган исемне билгеләгез.

1) чишмәнең;

2) урыныбызга;

3) карашларыбыз;

4) гөнаһсыз.

В1 – В14 биремнәрен дә текстка нигезләнеп үтәгез. Җавапларны сүзләр яки саннар белән языгыз, кирәк урыннарда өтерләр белән аерыгыз.

В1. Текст нинди стильдә язылган?